KHẢO LUẬN VỀ ÔNG PHAN THANH GIẢN - Trang 198

ăn. Đến như việc thu xếp sau nầy được thỏa thiện, nên xin thong thả sẽ bàn
định. Vua y cho. Nhân bảo bọn Thanh Giản rằng: ý người Phú như thế, là
muốn dân ta dứt tình với ta, cho nên dân không nhịn được tức giận nhỏ ấy.
Ta đã nhiều lần phái người mật đi hiểu bảo, nhưng có 1, 2 kẻ hiếu sự,
không chịu nghe, đã để cho họ sinh ngờ, lại làm nhiễu hại dân ta. Vã lại, họ
đương cô chấp lời ước, để gây hiềm khích, 3 tỉnh bị trơ trọi thì tất đến nguỵ
Nay dứt tình đi thì sợ lòng dân ngày thêm lìa tan, nếu không không dứt tình
tuyệt đi, thì việc chưa nên, mà lúc cấp khó cứu, nên bất đắc dĩ phải dứt tình
đi, để cho dân 3 tỉnh ấy không còn trông nhờ vào đâu để bạo động nữa. Đó
là đoạn tuyệt để mà bảo vệ, để làm kế sau nầy nảy nở sẽ mưu toan dần dần.
Bèn xuống dụ cho tỉnh thần 3 tỉnh sức khắp các hạt biết, có ai mượn tiếng
là mộ nghĩa, thì không được vào trong địa giới, mà các quan phủ, huyện
một khi trông thấy tức thời bắt ngay đem giải; nhà dân có ai chứa chấp,
cũng bắt tội như kẻ phạm." (ĐNTLCB; đệ tứ kỷ; quyển XXXI; trang
162,163; bản dịch; Hà Nội; 1974). (cũng xem: Sử Quốc Triều Chánh Biên
Toát Yếu; bản dịch năm 1925; sử quán triều Nguyễn; trang 345)
*
". . .phân trần cặn kẽ, họa có chút động lòng nghe chăng, sau sẽ dần dần
mưu tính". Uy quyền, sĩ diện của một nước giờ đây tiêu tan để hạ mình
phân trần kêu ca, tuân hành các đòi hỏi của kẻ xâm lược để mong kẻ địch
thương xót mà xét lại chăng? Lần nầy chớ có đổ tội cho ông Phan Thanh
Giản là đã đầu hàng tuân lệnh của giặc ngoại xâm. Ông Giản đã làm tròn
bổn phận của một nhà thương thuyết ngoại giao thêm một lần nữa nhưng
Tự Đức và đám người ăn hại ở triều đình Huế lại một lần nữa làm hỏng sự
và chỉ có một khác biệt nhỏ là lần nầy không thấy Phan Thanh Giản bị hạ
chức và mang thêm một án trảm giam hậu như mấy lần trước!
Trước thái độ hèn yếu cam phận của triều đình Huế theo chỉ thị của Tự
Đức, quân xâm lược Pháp đã thây rõ uy thế lấn lướt của mình và kể từ lúc
nầy họ bắt đầu lên mặt huênh hoang, độc đoán khi giao dịch với các cấp
chính quyền của nước Đại Nam từ quan binh cho đến người lãnh đạo cao
cấp nhất và tệ hại hơn nữa, họ liền nghĩ ngay tới chuyện chiếm lãnh thêm
các vùng đất phì nhiều ở miền Tây Nam Kỳ .