KHẢO LUẬN VỀ ÔNG PHAN THANH GIẢN - Trang 221

lại cố chấp lời nói trước, sợ có tổn đến quốc thể chăng? Xin sai quan
Thương bạc viết thư gởi cho đại học sĩ nước ấy là Anh Đê Luy và chủ súy
nước Phú ở Gia Định, thông tin phân trần cặn kẽ, họa có chút động lòng
nghe chăng, sau sẽ dần mưu tính. Vua nói: bọn khanh liệu thế nào, chả nhẽ
theo ước cũ mà nỡ bỏ đất cát 3 tỉnh ấy ư? Nên tính cho kỹ.
Các đại thần lại nói: nghị lớn về hòa ước, từ trước đến nay vẫn giữ bí mật,
chưa có công bố cho mọi người nghe biết, sinh ra ngờ vực. Xin do tỉnh thần
3 tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên, đem sao lục 12 điều ước cũ, đưa đi
treo dán, để hiểu bảo cho sĩ dân đều biết, khiến đều yên ở làm ăn. Đến như
việc thu xếp sau nầy được thỏa thiện, nên xin thông thả sẽ bàn định. Vua y
cho. Nhân bảo bọn Thanh Giản rằng: ý người Phú như thế, là muốn dân ta
dứt tình với ta, cho nên không nhịn được sự tức giận nhỏ ấy. Ta đã nhiều
lần phái người mật đi hiểu bảo, nhưng có 1, 2 kẻ hiếu sự không chịu nghe,
đã để cho họ sinh ngờ, lại làm nhiễu hại dân ta. Vả lại họ đang cố chấp lời
ước, để gây hiềm khích, 3 tỉnh bị trơ trọi thì tất đến nguy. Nay dứt tình đi
thì sợ lòng dân ngày thêm lìa tan, nếu không dứt tình tuyệt đi, thì việc chưa
nên, mà lúc cấp khó cứu, nên bất đắc dĩ phải dứt tình đi, để cho dân 3 tỉnh
ấy không còn trông nhờ vào đâu để bạo động nữa. Đó là đoạn tuyệt để mà
bảo vệ, để làm kế sau nầy nảy nở sẽ mưu toan dần dần. Bèn xuống dụ cho
tỉnh thần 3 tỉnh sức khắp cho các hạt biết, có ai mượn tiếng là mộ nghĩa, thì
không được vào trong địa giới, mà các quan phủ, huyện một khi trông thấy
tức thời bắt ngay đem giải; nhà dân có ai chứa chấp, cũng bắt tội như kẻ
phạm. (ĐTLCB; sách đã dẫn; trang 162, 163)
* - nghị lớn về hòa ước, từ trước đến nay vẫn giữ bí mật, chưa có công bố
cho mọi người nghe biết, sinh ra ngờ vực. Như vậy có nghĩa là nhân dân - ở
đây phải chăng triều đình có ý nói là các nhóm dân quân kháng chiến? - đã
không hay biết gì về hòa ước Nhâm Tuất 1862 và hòa ước Aubaret ? Tại
sao Tự Đức và triều đình lại phải giữ bí mật không công bố cho mọi người
nghe biết? Bởi vì Tự Đức đang xử dụng âm mưu tiếp tục lợi dụng, khích
động, bao che các nhóm dân quân kháng chiến để vừa đánh vừa kéo dài
hòa đàm, làm cho quân Pháp bị dao động, mệt mỏi và nản chí để rồi tự
động rút đi hoặc chấp nhận những điều kiện hòa đàm do Tự Đức và triều