Đề đốc đến tận trú dinh của quan kinh lược và được quan kinh lược đứng
đón từ cổng dinh.
Tôi đã từng nhìn thấy Phan-tan-gian tại bộ chỉ huy hải quân ở Sài Gòn. Tôi
đã từng cảm thấy xúc động vì về dáng vẻ thanh tao và tươi cười của ông
khi ông vuốt ve âu yếm một trong những đứa con của viên thống soái,- một
đứa bé gái dễ thương-đang trố mắt sửng sốt, lạ lùng nhìn ông trong xiêm y
nhung gấm màu xanh và bị chới với mất hướng vì cái nét trịnh trọng đông
phương của ông.
Bây giờ thì cái dáng vẻ tươi vui của một vị đại quan đã biến mất và tôi thấy
ông già đi, xanh xao và sầu muộn.
Và kể từ đó tôi đã không bao giờ còn được gặp lại ông. Về sau, khi tôi quay
trở lại Vĩnh Long thì ông không còn nữa. Ông đã ra đi để gặp lại tổ tiên,
nằm an nghỉ bên cạnh họ trong một ngôi làng ở vùng Nam Kỳ Hạ, nơi đó
đề đốc ủy nhiệm de la Grandière đã ra lệnh cho thi hành việc tống táng di
hài của ông theo lễ nghi quân cách rất long trọng.
Người ta nói lại rằng ông tự uống thuốc độc quyên sinh, và trước khi chết
ông đã gọi các trai của ông đến đứng quanh và kêu nài họ đừng bao giờ
dùng súng đạn@ để chống lại nước Pháp.
Dù đã được trối trăn dặn dò như thế, sau khi ông chết, các người con trai
của ông đã tự ý mình cầm đầu những nhóm nổi dậy.
*
Chú giải & khảo luận:
@ Đừng bao giờ dùng súng đạn để chống lại nước Pháp:
Câu viết nầy không thể hiểu là không được chống lại nước Pháp, nhưng đối
với riêng chúng tôi hiểu ý câu nầy có nghĩa là nước Đại Nam không có đủ
khả năng quân sự để có thể chống lại nước Pháp nhưng phải dùng mưu
lược để chống lại họ. Như vậy có thể là ông Giản đã khuyên con trai mình
vẫn cứ tiếp tục chống Pháp nhưng không phải chống Pháp bằng còn đường
vũ lực. Phải chăng đây là một lời trối khéo léo để qua mặt người Pháp lúc
đó đang bao quanh trong những giờ phút cuối cùng của đời ông. Trước mặt
họ, ông Giản không thể nào nói một cách tách bạch rằng "các con phải tiếp
tục chống lại người Pháp nhưng vì không thể nào thắng họ bằng súng đạn
