KHẢO LUẬN VỀ ÔNG PHAN THANH GIẢN - Trang 74

Xin thưa: bản sao của định ước năm Nhâm Tuất (1862) bằng chữ Pháp đã
được tác giả Alfred Schreiner sao y trong sách Abrégée de l Histoire d
Annam: sách nầy được xuất bản tại Sài Gòn vào năm 1906, nhà xuất bản
Chez l Auteur: 37, rue de Bankok, Saigon. Không lý một người ghi chép
các sự kiện lịch sử như Lê Thanh Cảnh lại không biết có một bản sao y
định ước đó để rồi lại đi làm một việc dư thừa hay sao!
Câu hỏi lại đặt ra: chắc gì bản sao y định ước năm Nhâm Tuất (1862) trong
sách của A.Schreiner là bản nguyên thủy bằng Pháp văn ? Điều nầy thì xin
nhờ những đọc giả đang ở Pháp hoặc các đọc giả Việt Nam, ở khắp nơi
trong và ngoài nước truy cứu thêm.
Nhưng tại sao lại chỉ căn cứ vào bản sao y của A. Schreiner mà không dựa
vào các thư tịch của những tác giả người Pháp khác, cùng một thời với
Bonard, cũng có ghi chép về định ước năm Nhâm Tuất (1862) hoặc có viết
về Phan Thanh Giản chẳng hạn như Paulin Vial, La Grandière, E. Luro.,
A.Dalvaux, Palanca Gutierrez, Aubaret . . .? Bởi vì những tác giả người
Pháp, Y Pha Nho nầy đều có liên hệ trực tiếp hoặc gián tiếp vào chiến cuộc
giữa nước Đại Nam và đoàn quân xâm lược Pháp-Y Pha Nho và do đó tính
cách khách quan và trung thực trong khi họ viết lách có thể thiên vị hoặc
bóp méo theo thói thường "Phủ bênh Phủ, Huyện bênh Huyện". Nhưng
chắc gì A. Schreiner không thiên vị và khách quan? Đúng! Tuy nhiên bản
sao định ước năm Nhâm Tuất (1862) do A.Schreiner sao chép lại thì có thể
tạm tin được bởi vì chính một tác giả người Pháp khác H.Cossérat vào năm
1933 trong một bài viết đăng trên Đô Thành Hiếu Cổ Tập San/Bulletin des
Amis du Vieux Hué (viết tắt BAVH: Những Người Bạn Thân của Cố đô
Huế) ) có tựa đề là La Citadelle de Huế- Cartographie có dẫn chiếu điều thứ
12 của bản định ước Nhâm Tuất (1862) và điều thứ 12 nầy trong bài viết
của Cossérat cũng giống như điều 12 chép ra trong sách của A.Schreiner.
(ĐTHCTS-BAVH-1933; trang 40; chú giải 2: "(2) C’est l’article 12 du
traité qui imposait cette condition.
Voici cet article :
Traité de paix conclu entre Sa Majesté l’Empereur des Français et le Roi
d’Annam.