cao hơn miền đồng bằng; và ở đó, một vùng đồi núi chỉ cho phép một
khoảng đất nhỏ hẹp dành cho sự trồng trọt. Ngược lại, đất đai có thể thu
hẹp lại dọc theo ven biển, ngay cả ở các vùng đất đá và cát, bởi nghề đánh
cá có thể thay thế phần lớn cho sản phẩm của đất đai, và con người phải tụ
họp đông đảo để chống lại bọn cướp biển; hơn nữa, họ có thể dễ dàng đi
chinh phục các thuộc địa để giảm gánh nặng dân số.
Ngoài những điều kiện kể trên, ta cần có thêm một yếu tố khác nữa; tuy
rằng yếu tố này không thay thế được các điều nói trên, nhưng nếu không có
nó thì tất cả các điều ấy đều trở nên vô dụng: Đó là sự sung túc và hòa bình
trên lãnh thổ. Vì thời gian mà một quốc gia đang ở trong tình trạng xây
dựng – giống như thời gian một tiểu đoàn đang được thành lập – là lúc đơn
vị này ít có sức đề kháng nhất và là lúc dễ bị tiêu diệt nhất. Một quốc gia có
thể tự vệ hữu hiệu trong lúc loạn lạc nhất, hơn là trong thời kỳ xây dựng
nhà nước, là lúc mà mọi người chỉ bận tâm với tư thế của mình hơn là đối
đầu với nguy cơ. Nếu chiến tranh, đói kém hay nổi loạn xảy ra vào thời kỳ
nguy hiểm này thì nhà nước đó không tránh khỏi bị lật đổ.
Không phải là không có nhiều chính quyền được dựng lên trong những lúc
bão tố như vậy, nhưng trong trường hợp ấy thì chính các chính quyền đó lại
là những kẻ phá hủy quốc gia. Các kẻ tiếm quyền gây nên hoặc lợi dụng
những thời kỳ xáo trộn đó để nhân sự khiếp sợ của quần chúng mà cho
thông qua các luật lệ nguy hại, những luật lệ mà dân chúng không bao giờ
chấp nhận khi tỉnh trí. Cách chắc chắn nhất để phân biệt việc làm của nhà
lập pháp và của bạo chúa là nhìn xem thời điểm luật pháp được ban hành.
Vậy thì dân tộc nào là dân tộc thích ứng cho pháp luật? Đó là một dân tộc
đã được kết hợp bằng sợi dây liên hệ hoặc về nguồn gốc, về lợi ích, hay
trên một quy ước [đồng thuận với nhau], và chưa bao giờ thật sự mang cái
ách luật pháp; một dân tộc không bị ảnh hưởng sâu đậm của tục lệ, dị đoan;
một dân tộc không sợ bị áp đảo bởi một cuộc xâm chiếm bất thần; một dân
tộc không dính líu với sự bất hòa của các nước láng giềng và có thể một
