Trong thực tế đời sống, trên phương diện sinh thái học, chúng ta hành xử
theo cách khác hẳn tùy theo bối cảnh. Vì vậy, nếu tôi định sinh thái hóa câu
hỏi này, tôi sẽ trả lời nó như sau: nếu tôi bước xuống một khu phố ở New
York, tôi sẽ hiếm khi phải đối mặt với sứ mạng dốc túi 10 đô-la − tôi sẽ
thường nghĩ về cuốn sách tiếp theo của mình hay làm sao để sống trong
một xã hội không có bóng dáng nhà kinh tế nào (hay một xã hội không có
triết gia phân tích nào). Và phản ứng của tôi sẽ phụ thuộc vào chuỗi: người
ăn xin có trước hay người bán hàng trên phố có trước.
Nếu gặp một người ăn xin, tôi sẽ cố cưỡng lại việc cho anh ta tiền (tôi đã
cho những người vô danh tính qua các quỹ từ thiện đủ rồi), nhưng tôi cũng
biết chắc là có thể mình không thành công. Tôi cần phải thật sự đối mặt với
một người ăn xin say xỉn vì điều đó. Phản ứng của tôi cũng phụ thuộc vào
việc liệu tôi có được tiếp xúc với hình ảnh những đứa trẻ đói khát trước
cuộc gặp gỡ hay không − những hình ảnh đó sẽ làm tôi dễ mủi lòng hơn.
Và xin đừng đánh giá thấp sức hấp dẫn cá nhân. Tôi có thể cho anh ta nhiều
hơn hẳn số tiền 10 đô-la nếu anh ta gợi cho tôi nhớ đến người ông họ yêu
quý của mình hoặc khiến tôi đi vòng sang đường bên kia nếu anh ta trông
giống nhà kinh tế Robert C. Merton. Tất nhiên, nếu sau việc đó mà bạn
thẩm vấn tôi, tôi sẽ chẳng bao giờ lôi “sức hấp dẫn” ra làm cái cớ cho lựa
chọn của mình, mà thay vào đó sẽ là một kiểu lý lẽ lý thuyết nghe có vẻ
thông minh nào đó.
Giờ thì câu chuyện máy bay của tôi có một khúc ngoặt éo le. Cũng trên
tuyến Thụy Sĩ – London đó của hãng British Airways, có lần tôi ngồi kế
bên một nhà kinh tế khác. Ông này có lẽ là người đầu tiên phát hiện ra tính
phi hiệu lực sinh thái kia. Tên ông là Amartya Sen và ông tự giới thiệu
mình là một triết gia chứ không phải là một nhà kinh tế. Ngoài ra, vẻ ngoài
của ông trông cũng từa tựa như nhà kinh tế đầu tiên (dù ông không mặc
một chiếc blazer xanh). Tôi tự hào được hít thở chung bầu không khí với
Sen.
Ghi chú: khi Fryer và tôi trò chuyện về chủ đề này vài tuần trước, cả hai
chúng tôi đều chẳng ai đặt nhiều nỗ lực vào nó như những nhân vật kể trên
