thần căm phẫn, của hành động chống đối. Sẵn có đầu óc tín ngưỡng, người
ta cho là một cái chết linh thiêng. Từ đó họ lập miếu thờ; mặt khác họ
truyền cho nhau nghe thiên tình sử bi đát. Thiên tình sử đó được các nhà
văn nhân dân tô điểm và lưu truyền bằng miệng. Vì truyền miệng, nên quần
chúng đời sau lại không khỏi thêm thắt sửa đổi ít nhiều cũng như có thể
tước bỏ ít nhiều. Khuynh hướng chung là người ta thần thánh hóa nó đi.
Rốt cuộc, cặp trai gái đó không chết nữa mà bay lên trời.
Nhiều truyện cổ tích khác như truyện Hai bà Trưng, truyện Vợ chàng
Trương cũng được thần thánh hóa theo hướng ấy. Đó là mong muốn chủ
quan của tác giả và cũng là nguyện vọng của nhân dân. Nhân tố chủ quan
này đóng vai trò rất quan trọng trong quá trình hình thành một số truyện cổ
tích. Nói cách khác, một số chi tiết, một số hình tượng và mô-típ của truyện
đều được sửa chữa, thêm bớt một cách có ý thức để tiến đến chỗ định hình.
Và, đến đây, một truyền thuyết, một sự tích được nâng lên địa vị văn học.
Cho đến sau đời Triệu Quang Phục (ở thế kỷ thứ IV), truyện Sự tích đầm
Nhất-dạ lại còn được thêm vào đoạn cuối kể chuyện Chử Đồng Tử cưỡi
rồng giúp đỡ họ Triệu chiến thắng quân xâm lược. Tóm lại, trên cơ sở hiện
thực và lãng mạn, nhân dân lao động trong một quá trình lâu dài đã dựa
vào tưởng tượng, phối hợp giữa tín ngưỡng và nguyện vọng của mình, ảo
hóa một câu chuyện thực thành một truyện cổ tích. Đồng thời, câu chuyện
đó cũng được nhân dân dùng để giải thích hiện tượng biến đổi của tự nhiên.
Trên thực tế, đầm Nhất-dạ[6] có thể do ảnh hưởng của một cuộc địa chấn,
hoặc do một con sông bị bồi lấp mà thành. Nhưng ở đây thực tế đó không
có ý nghĩa gì và bị che khuất đi đằng sau một vấn đề xã hội. Nguyên nhân
tự nhiên đã được thay thế bằng nguyên nhân xã hội.
Thiên tình sử Chử Đồng Tử - Tiên Dung được tô điểm sửa chữa đến đây
hầu như là đã hoàn thiện. Nhưng từ ngày đạo thần tiên thịnh hành ở Việt-
nam thì đám đạo sĩ bèn lợi dụng nó, đem tô điểm cho nó một nước sơn tôn
