giáo. Tiên Dung và Chử Đồng Tử vốn sẵn có một tâm hồn "coi tình yêu
trên hết" sẽ khinh thị tất cả mọi của cải ở trên thế giới và như thế rất lợi cho
việc truyền bá thứ tôn giáo yếm thế của Đạo giáo. Hai nhân vật chính đó
sau khi thông qua nhãn quan của tầng lớp đạo sĩ bỗng trở thành những vị
thiên thần bất tử, đi mây về gió, ra oai tác phúc trong nhân dân. Chử Đồng
Tử thế là thành một vị tổ trong tôn giáo thần tiên, mà người ta gọi là Chử
Đạo tổ. Giới đạo sĩ lại còn nối thêm vào truyện một khúc đuôi như sau: khi
hai vợ chồng đã thành tiên rồi, một lần đi qua làng Ông-đình (Hưng yên) họ
dùng gậy phép cải tử hoàn sinh cho một số người chết. Và cũng ở làng này,
Chử Đồng Tử lại có lấy thêm một người vợ tiên thứ hai nữa tên là Ngãi
Hòa, v.v...
Ngoài những truyện có cốt cách hoàn chỉnh như Sự tích đầm Nhất-dạ ra,
trong kho tàng truyện cổ của ta vẫn không hiếm những truyền thuyết đang
giữ nguyên cốt truyện lúc ban đầu, chưa được trau chuốt tô điểm, hoặc đã
được trau chuốt tô điểm, nhưng chưa chuyển hóa đầy đủ thành một áng
văn có tính nghệ thuật. Hãy mượn một truyền thuyết của đồng bào Mường
ở Hòa-bình làm ví dụ.
Truyện kể rằng có một đôi trai gái yêu nhau, từng ăn thề với nhau, nhưng
không được gia đình hai bên đồng ý. Họ bèn đưa nhau vào rừng tự vẫn. Khi
bỏ nhà ra đi người con gái có mang theo một rổ tằm. Vì gặp người, nên họ
bỏ chỗ đã định trước, tiến vào sâu hơn rồi cả hai thắt cổ ở Cồn Mòi. Bây
giờ, ở nơi đó có nhiều hòn đá giống hình những con tằm và một hòn đá
khác giống hình một cái rổ. Làng Khênh là làng sở tại có dựng miếu thờ đôi
trai gái. Họ tôn làm thành hoàng của làng[7].
Đây là một sự thật đã bắt đầu được ảo hóa. Để giải thích hình thù lạ lùng
của những hòn đá, người ta khéo thêm vào câu chuyện một cái rổ tằm là
hình ảnh có sẵn trong sinh hoạt thực tế của nhân dân. Tuy nhiên, câu
