thực để tạo nên tác phẩm, chứ không dùng hay rất ít dùng đến nhân tố
hoang đường.
Đáng để ý nhất là những phần tử trong tầng lớp nô tì, tôi tớ, trong đám
người phải đi phu, đi lính cho bọn thống trị. Những người có phần được
sống tập trung, lại có cơ hội đi nhiều nơi, tai nghe mắt thấy được nhiều sự
việc. Nói chung, chẳng những họ là người có điều kiện lưu truyền mà còn
có khả năng sáng tác ra truyện. Những truyện do họ kể có khi là sự thật đã
bị biến tướng bởi tâm lý chủ quan của chính họ và những người xung
quanh họ; có khi là những truyện cổ tích của những vùng xa xôi nào đó
được họ sửa chữa cho hợp với phong tục, tín ngưỡng địa phương. Thôi thì
phong phú không thể kể xiết!
Có những truyện bí mật từ trong cung cấm: nào là bà chúa nọ tư thông với
đầy tớ (Hà Ô Lôi); nào là ông vua kia mê người nữ tỳ (Chị A). Có những
truyện từ trên rừng xuống (Thần giữ của, Ma cà rồng); từ dưới biển lên
(Giặc Tàu ô, Sự tích đền Cờn); truyện trong Nam, ngoài Bắc, truyện chiến
tranh; truyện kiện cáo; truyện dịch tễ, v.v... Tất cả những loại truyện đó, qua
trí tưởng tượng của họ đều được dọn lại cho súc tích, tô điểm thêm cho hấp
dẫn và có tính kịch, rồi lan đi rất nhanh. Một khi đã vào trí nhớ nhân dân,
nhân dân không bỏ lỡ cơ hội xây dựng, sáng tạo thêm một số tình tiết nữa,
rồi phổ biến khắp nơi trong nước.
Những người làm nghề hát xẩm, kể vè cũng là những tay sáng tác và lưu
truyền rất đắc lực truyền thuyết và cổ tích. Họ là những nghệ sĩ sống nhờ
dân chúng và sáng tác theo truyền thống của dân chúng. Cái nghề của họ
không phải mới xuất hiện gần đây mà đã có từ xưa. Giữa xã hội thị tộc
trước kia, những người có khả năng hát và nhớ truyện rất được nhân dân
quý mến chiều chuộng. Trong những buổi hội họp đông đúc, họ được mời
ra biểu diễn, làm cái việc giải trí cho nhiều người. Những truyện mà họ kể
