Nếu xem cổ tích là một loại trong nhiều thểloại tự sự dân gian thì 3 loại
thần kỳ, thế sự và lịch sử trong cổ tích sẽ là 3 tiểu loại. Nhưng cũng có thể
phân loại chi tiết hơn nữa, và 3 tiểu loại trên đây lại có tư cách là 3 tổng
loại bao gồm nhiều tiểu loại khác.
[2]
Chúng tôi coi những truyện như: Sự tích núi Ngũ-hành (số 35), Tấm
Cám (số 154) chẳng hạn là những truyện thần kỳ; những truyện như: Trạng
Hiền (số 81), Huyền Quang (số 147) là những truyện lịch sử; những truyện
như Thần giữcủa (số 82), Gái ngoan dạy chồng (số 90) là những truyện thế
sự; còn những truyện như Đứa con trời đánh (số 49), Rạch đùi giấungọc
(số 159) là nửa thế sự, v.v...
[3]
Mác và Ăng-ghen (K.Marx và F.Engels). Bàn về nghệ thuật, tập I.
Luận ngữ,
論 語 thiên "Vi chính" 爲 政 `子 曰 攻 乎 異 端 凘 害 也
已 Tử Viết: Công hồ dị đoan tư hại dã dĩ". Nghĩa là: Khổng Tử nói: công
kích dị đoan thì cái hại sẽ hết. Theo một số nhà khảo chứng thì chữ công ở
đây có nghĩa là trị
治 , tức là dùng lý lẽ để thuyết phục, đem vào khuôn
phép.
[5]
Chẳng hạn, cuối thế kỷ XV có Nguyễn Bính là viên quan chuyên môn
soạn lại thần phả cho các làng gần như theo một mẫu mực giống nhau, chắc
chắn trong khi cải biên, ông đã tước bỏ vô tội vạ nhiều huyền tích quý giá
được lưu truyền trong dân chúng. Cũng một hành vi tương tự, đầu thế kỷ
XIX Bùi Dương Lịch trong Nghệ-an ký đã ra sức dùng quan điểm "khí hạo
nhiên" để bác bỏ một truyền thuyết về sự hội tụ tinh anh hào kiệt ở núi
Kim-nhan thuộc xứ Nghệ mà Nguyễn Thiếp ghi lại được với thái độ đồng
tình. Rất tiếc, một vài nhà nghiên cứu gần đây đã thích thú với sự bác bỏ
này, cho rằng Bùi Dương Lịch đã đứng trên quan điểm "duy vật" để chống
lại quan điểm duy tâm của Nguyễn Thiếp.
[6]
Ví dụ một số địa phương ở Bắc-ninh còn truyền nhiều mẩu chuyện phụ
họa xung quanh cốt truyện Thánh Gióng (mà có người hiểu nhầm cho đó là
dị bản, hoặc những tình tiết bị bỏ sót của truyện). Cũng vậy, truyện Chử
Đồng Tử (số 28) đã được thêm thắt tô vẽ để tuyên truyền cho đạo tiên (xem
