KHO TÀNG TRUYỆN CỔ TÍCH - Trang 2277

hoặc phản diện trong truyện thường không chết mà hóa thân sang nhiều
kiếp khác, hoặc thành người, hoặc thành thú vật. Do quan niệm số mệnh,
nhân vật không phải lúc nào cũng làm chủ được vận mệnh của mình mà
thường bị một lực vô hình dẫn dắt, để chịu đựng hết nạn nọ đến nạn kia, từ
thử thách này sang thử thách khác. Trong truyện cổ tích Việt-nam hai
đường dây luân hồi và số mệnh thường được sử dụng kết hợp xuyên chéo
như những phương tiện nghệ thuật hữu hiệu để tác giả mở rộng không gian
truyện kể, đặt nhân vật của mình vào nhiều thế giới khác nhau - ngoài thế
giới cõi trần còn có thế giới cõi mộng, cõi trời, cõi nước, cõi âm - và bắt
nhân vật phải ứng xử trong nhiều tình huống đầy nghịch lý. Những sự đối
lập của các tình huống chỉ có tác dụng làm cho tính cách nhân vật hoặc sự
trớ trêu của số phận ngày càng lộ rõ. Cũng thế, các thế giới khác nhau trong
truyện cổ tích không đứng tách biệt nhau mà lồng vào nhau, và cùng góp
phần soi chiếu cho thế giới cõi trần, làm cho những điều còn ẩn khuất trong
thế giới đó từng bước sáng tỏ. Đó là thủ pháp đối sáng hay "chiếu xạ" của
truyện cổ tích Việt-nam: Lấy cái mờsoi vào cái rõ, lấy cái ảo làm ánh lên
cái thực. Trong truyện Cái kiến màykiện củ khoai (số 54), các nhân vật sau
khi đã sống với chính số phận của mình trên trần thế, chết xuống âm phủ,
chịu sự phán xét của tòa án Diêm vương, hầu hết lại được tái sinh thành
người, nhưng mỗi người có số phận khác nhau để đền nợ hoặc chịu đựng
sự báo oán ở kiếp trước của mình. Câu chuyện tưởng chừng bị cắt ra làm
hai cảnh, tuy vậy hai cảnh vẫn gắn khít với nhau, không có cảnh này thì
không giải thích được lý do tồn tại của cảnh kia. Có thể nói mỗi cảnh đều
được "mã hóa" để người đọc qua đó giải mã cảnh đã diễn ra trước hay sau
nó. Và chỉ có đặt chung trong tương quan chéo (hai chiều đối ứng) thì hứng
thú thẩm mỹ của chúng ta mới thật thỏa mãn.

ành 2