KHO TÀNG TRUYỆN CỔ TÍCH - Trang 2295

nếu so sánh về tỷ lệ thì loại truyện mang đề tài gia đình, làng xã vẫn có số
lượng cao hơn so với loại truyện mang đề tài đấu tranh giai cấp và đấu
tranh dân tộc. Vì sao? Có lẽ đây cũng là một hạn chế tự nhiên không tránh
khỏi, trong ý thức và tầm nhìn của các tác giả dân gian. Chúng tôi ngờ rằng
trong đời sống nông thôn Việt-nam cổ xưa cho mãi đến sát thời cận đại, sự
phân hóa đẳng cấp vẫn chưa lấy gì làm rõ rệt, và chưa nổi cộm thành những
quan hệ đối kháng nhức nhối, thu hút sự chú ý của người sáng tác truyện
kể. Cũng vậy, vấn đề chống xâm lăng hay bảo vệ chủ quyền dân tộc là một
tình cảm thiêng liêng, một nghĩa vụ xã hội được nhận thức rất sớm trong
các tầng lớp đầu lĩnh, hào trưởng, nhưng đối với quần chúng nông dân,
trong đó các nghệ sĩ dân gian, tình cảm này vẫn tiềm tàng như một trực
cảm tự nhiên và chỉ được nâng cấp dần lên qua các khái niệm cộng đồng
làng xã mà họ từng gắn bó từ rất lâu đời. Bởi vậy, dù người dân Việt ngay
trong thời Bắc thuộc đã được hun đúc khá nhiều về lòng yêu nước, kết tinh
lại ở nhiều truyền thuyết, anh hùng ca..., vẫn có thể phỏng đoán số lớn loại
truyện cổ tích về đề tài quốc gia xã tắc là do bàn tay nho sĩ sáng tạo về sau -
dưới thời quân chủ độc lập (sau năm 938) - mà dân gian chỉ đóng vai trò
tiếp nhận và lưu truyền, bản tính hồn nhiên của họ cũng làm cho câu
chuyện được hiểu một các uyển chuyển chứ không cứng nhắc (chẳng hạn
truyện Lê Lợi, số 99, là muốn nói đến tinh thần đùm bọc của nhân dân đối
với một con người nghĩa khí, cũng như đối với Chàng Lía (số 64), chứ
không phải là nhân dân sớm nhận ra ở đây là hình ảnh một vị "chân chúa"
như trong các truyền thuyết khác của nhà nho về Lê Lợi). Hoặc chính dân
gian cũng đóng góp phần điều chỉnh, đưa thêm vào đó những chủ đề mới,
làm rõ nét hơn những nhân tố phù hợp với cảm quan thẩm mỹ của mình.
Truyện Mỵ Châu - Trọng Thủy (số 174) là một bằng chứng cụ thể. Gần đây
chúng ta bàn đến câu chuyện này khá nhiều, và nhiều người chỉ muốn gò ép
cốt truyện thành một "bài học cảnh giác với kẻ thù xâm lược". Nhưng xem
xét lại văn bản gốc ta sẽ thấy truyện không phải chỉ đơn thuần có một lớp
nghĩa. Có lớp nghĩa quả hướng về bài học cảnh giác, đúng hơn là một kinh
nghiệm xử thế đòi hỏi không bao giờ được sống hời hợt; đắp thành kiên cố
để ngăn chặn giặc, có ngờ đâu giặc lại lọt vào tận lòng ruột của mình; tìm