sông và cảnh vật đẹp đẽ, và không hề trải qua những khổ đau quằn quại
như cái thế giới địa ngục trong thần thoại Hy-lạp (Mythologie Greque) do
vị thần Ha-đex (Hades) cai quản, hay thế giới huyền ảo mà Đan-tê
(A.Dante) miêu tả trong Thần khúc (La divine comédie) ở thế kỷ XV.
Chẳng phải trong truyện Phạm Công - Cúc Hoa, Phạm Công nhớ vợ, được
đánh đồng thiếp để xuống âm phủ tìm nàng, nhưng đi tìm khắp nơi vẫn
không thấy, cuối cùng cả người và ngựa lần xuống một dòng sông tắm mát,
ngờ đâu gặp lúc bọn đầy tớ gái nhà Cúc Hoa cũng đang tắm ở đây; chúng
đã ngượng ngùng bỏ chạy lên bờ, sau đó chạy về trình với chủ, nhờ đó mà
hai người gặp lại nhau...? Cái thế giới mà Phạm Công phải xông xáo khắp
nơi để tìm nàng Cúc Hoa nào có gì phân biệt với cõi dương gian đâu!
Có thể là trong thế giới quan của người Việt từ thời cổ đại vốn đã mang
những quan niệm đơn giản, thô sơ về vũ trụ, nên khả năng tưởng tượng về
sau đó ít có điều kiện nảy nở. Nhưng ít nhất, theo chúng tôi thì tâm lý của
lối sống làng xã phẳng lặng vào giai đoạn trung thế kỷ đã ảnh hưởng một
phần khá lớn, vì như ta biết, giữa người Việt và người Mường vốn có mối
liên hệ lâu dài và gần gũi, vậy mà tưởng tượng của người Mường trong
truyện Đẻ đất đẻ nước lại khác chúng ta rất nhiều: cái không gian của thế
giới bên kia được câu chuyện vẽ ra thật lắm nấc, như Mường Trời (Klơi),
Mường Bằng (Pưa) và Mường Bằng dưới (Pưa tín). Và so với xã hội trần
gian thì những xã hội này ít nhiều đều là biểu hiện đối nghịch, hoặc huyền
ảo hơn nhiều, ví dụ xã hội trần thế: bên này sáng thì bên kia là tối, bên này
đêm thì bên kia là ngày, "bên này chó thì bên nọ là chim"...
Cũng như đã được nhắc đến ở đặc điểm thứ nhất, xu hướng đi gần với lý
tính trong tưởng tượng nghệ thuật cũng là một sản phẩm của tâm lý dân tộc
vốn đã xuất hiện từ rất lâu đời. Trong truyện cổ tích Việt-nam, không
những người ta muốn có những kiểu hư cấu theo mẫu hình người, mà
người ta còn muốn gạn lọc, tước bớt đi những gì có vẻ như thái quá hay bất
cập. Trạng thái đối lập nhiều mặt trong quan hệ nhân vật (nhất là quan hệ
