hành động vì lẽ phải, v.v... đồng thời cũng chĩa mũi nhọn vào những thế lực
hắc ám, tàn ác, những thói hư tật xấu của con người.
Đương nhiên quan niệm thiện - ác, tốt - xấu này không thể thoát ly hoàn
toàn nhân sinh quan và luân lý quan của giai cấp thống trị. Đứa con tiếc gà
định chôn mẹ bị thần Sét đánh chết; người anh tham lam, ngu ngốc chuốc
lấy hậu quả bi đát; cả một cộng đồng làng trở thành một tổ chức cướp của
giết người bị triệt hạ và bị hành hình, v.v... đó là công lý của nhân dân
nhưng không có gì trái ngược với đạo đức và pháp lý chính thống. Cũng
vậy, truyện Người thợ đúc và anh học nghề (số 122) răn đe sự phản bội,
lòng nham hiểm cũng như tính tham lam; truyện Thử thần và Miêu thần (số
140) nói về mối quan hệ giữa tội ác và hình phạt gắn với nhau như hình với
bóng; truyện Người đầy tớ và người ăn trộm (số 106) bao hàm một sự so
sánh hơn kém giữa tài trí trong bất lương với tài trí mà lương thiện, v.v...;
chắc chắn ở những truyện đó cách hiểu của nhân dân và cách hiểu của giai
cấp thống trị cũng chỉ là một mà thôi. Thậm chí, không ít truyện cổ tích lẽ
ra chiều hướng giải quyết có thể khác đi, nhưng vì bị khuôn trong mô hình
đạo lý chính thống quá chặt, tác giả vô tình đã sử dụng hệ thống ấy làm
đường mạch phát triển của truyện. Ví dụ trong truyện Ông già họ Lê (số
153), cảm hứng của người kể đã nghiêng hẳn về phía pháp lý chính thống
khi bắt buộc vợ chồng người chị gái phải trả lại cho đứa em trai khác mẹ tất
cả của cải của người bố để lại; truyện Giết chó khuyên chồng (số [50]) có gì
khác hơn là sự đề cao chế độ gia trưởng, trong đó người ta chỉ cần biết mối
quan hệ huyết thống giữa các thành viên trong một dòng họ, một gia đình;
hay là truyện Sự tích khăn tang (số 186): thái độ và hành động tuyệt tình
của ông bố đối với các cô con gái của mình phải chăng cũng nhằm biểu lộ
lập trường của nhân dân, từ trong tiềm thức vẫn coi chế độ phụ quyền là
hợp lý...
Tuy nhiên, nếu xét toàn bộ kho tàng truyện cổ tích Việt-nam thì không thể
nói quan niệm đạo lý của dân gian không có gì đặc biệt, càng không thể nói
