quên những yếu tố tiến bộ trong thế giới quan dân gian mà ta có thể bắt gặp
một cách tản mạn đó đây trong khá nhiều truyện. Ai cũng biết truyện cổ
tích không tránh khỏi sự chi phối nặng nề của tư tưởng thiên mệnh, nhưng
điều trớ trêu là thiên mệnh trong cổ tích nhiều khi lại bắt nguồn từ sự cưỡng
chống thiên mệnh mà có. Chẳng hạn trong Con chim khách mầu nhiệm (số
124) thiên mệnh được biểu trưng bằng quả tim và cái đầu con chim khách,
nhưng phải đâu cứ ăn xong những vật ấy là hai anh em trong truyện đã
nghiễm nhiên trở thành hiển quý, ngồi không mà đợi sự quý hiển cũng đến
gõ cửa nhà mình. Mà họ còn bị ném vào những nơi "trăm sóng ngàn gió"
để tự mình chống chèo với vô số thử thách nguy nan. Thành ra thiên mệnh
lại là hệ quả của một quá trình kiểm nghiệm bản lĩnh và tài năng.
Không những không thụ động trước thiên mệnh, trong nhiều trường hợp,
truyện cổ tích Việt-nam còn bày tỏ rõ ràng nguyện vọng của dân gian muốn
cải tạo thiên mệnh. Cải tạo bằng tu dưỡng đạo đức là cách nghĩ thông
thường nhất. Đối với người bình thường thì tu dưỡng đạo đức không phải là
một mục tiêu gò bó, lúc nào cũng phải thận trọng lời ăn tiếng nói, giữ gìn
từng cử động như một nhà nho trước hai hũ đậu [3] , làm mất cả nếp sống
tự nhiên. Điều cốt nhất là giữ được căn tính hồn hậu nguyên sơ của mình.
Cô gái xinh đẹp trong Cô gái lấy chồng hoàng tử (số 144) vốn chẳng có lá
số tử vi nào báo cho biết mình sẽ được lấy chồng hoàng tử, nhưng ý nguyện
chân thành và tấm lòng trong trắng vô tư của cô cuối cùng đã giúp cô toại
nguyện, trong khi kẻ mưu toan chiếm đoạt cô bằng sự lừa dối lại chuốc lấy
số phận bị hổ vồ. Riêng đối với những ai từng nhúng tay quá sâu vào tội
lỗi, nghiệp chướng tích lại quá dày, thì sự cải tạo số phận có khó khăn hơn,
song cũng không hẳn đã tuyệt vọng. Một sự cố gắng vượt bực và chân
thành cải tà quy chính, nói như ngày nay là "năng động cá nhân cao", thì
thế nào cũng xoay chuyển được tình thế, giảm thiểu đến mức tối đa trạng
huống bi đát, lẽ ra phải chịu, như một Thủ Huồn kiên trì thu nhỏ cái gông
của mình ở địa ngục, cho đến lúc đổi hẳn kiếp, được thác sinh làm vua
Trung-hoa. Ngược lại, đối với kẻ vốn được thiên mệnh nuông chiều, ngay
