cưỡng ép thành câu chuyện lịch sử. Nhưng ngoài những truyện đó thì trong
đời sống văn học dân gian của dân tộc ở nhiều vùng miền khác nhau,
những truyền thuyết hấp dẫn về "nữ kiệt" (anh kiệt) [2] - những người nữ
tài ba, dũng cảm, lập được một kỳ tích vượt hẳn nam giới được cả vùng
hâm mộ, vẫn còn lưu lại khá nhiều. Chẳng hạn các truyện Ao Phật (số 155),
Vợ ba Cai Vàng (số 103), v.v...
Các truyện này có thể là cổ tích thế sự hoặc thần kỳ, nhưng phần lớn là cổ
tích lịch sử. Trí nhớ của dân gian vẫn còn tô đậm hành vi cụ thể - lịch sử
của nhân vật, đặc biệt là những hành vi vũ dũng. Và càng gần với thời cận
đại thì sự bảo lưu ký ức lại càng rõ nét: số lượng truyện về các nhân vật nữ
đảm lược nhiều hơn hẳn trước kia, tên tuổi cũng gần với sự thật hơn, như
các truyện bà Thiếu phó mà có tác giả dân gian đã đặt thành truyện vè [3] ,
vợ Quận Tề, vợ ba Đề Thám, vợ Đốc Quất, vợ lẽ Đội Quyên... Hầu hết
nhân vật nữ trong các truyện này đều tham gia trận mạc cùng với chồng,
nhằm chống lại chính quyền đương thời. Nhưng khi đi vào truyền thuyết
hoặc cổ tích, họ lại không có tên riêng, chỉ giữ lại chức tước hoặc tên của
chồng. Có lẽ đây là hiện tượng nói lên được phần nào quy luật vận động từ
lịch sử đi tới truyền thuyết. Lịch sử chính là những cuộc nội chiến, cuộc
khởi nghĩa chống triều đình, hoặc chống Pháp... mà người chồng của các
nhân vật nữ đóng vai chủ chốt, như những trận kịch chiến chống Nguyễn
Ánh của Trần Quang Diệu, phong trào Đề Thám... Nhưng bản lĩnh và tài
năng đột xuất của các bà vợ tham gia phong trào đã nổi bật lên giữa ba
quân, đập mạnh vào cảm quan dân gian. Dân gian đã chọn riêng họ làm chủ
đề của truyện chứ không lấy nguyên câu chuyện của cả phong trào, bởi đây
là lịch sử được ánh xạ qua cảm quan thẩm mỹ. Mặt khác cũng có thể thấy,
mối quan tâm của sáng tác dân gian về người phụ nữ khác thường, trước
hết hướng về người phụ nữ có thài thao lược, có vai trò trong chiến trận.
Tất nhiên do đây là loại người độc đáo, phi phàm, nên họ đều có kết thúc
đột ngột bằng cái chết oanh liệt, hoặc hóa thân vào cõi bất tử. Không một ai
sống già với thế tục.
