sự chuyển hóa trong cảm xúc thẩm mỹ: xa lạ mà chính là gần gũi, phê phán
mà chính là ca ngợi [4] ?
Còn có một nhóm nhân vật thứ ba, thấp hơn hai loại trên một bậc, nhưng
vẫn là một dạng nhân vật nữ đặc biệt, được truyện cổ tích chú ý khai thác,
mà ta có thể tạm gọi là nhóm nhân vật nữ "thức tỉnh". Họ là những con
người bình thường, hết lòng tin vào trật tự, công lý, tín ngưỡng, tập tục, do
xã hội an bài. Nhưng một biến cố nào đây đã làm sụp đổ tất cả. Họ chợt
bừng tỉnh trước thực tế quá tàn nhẫn. Và để phản ứng lại, họ đã hành động
một cách dữ dội, quyết liệt, qua đó nhân cách và bản lĩnh được soi rõ. Cái
đôn hậu hàng ngày bỗng biến thành cái cứng rắn. Nhân vật Thanh Đề trong
Sự tích cái chân sau con chó (số 19) đã dùng đến ngón đòn trả đũa cay
nghiệt là làm bánh nhân thịt chó để lật tẩy thói hám lợi của những kẻ nấp
bóng nhà chùa. Còn người vợ anh thợ sơn tràng lấy nhầm phải tên phản bạn
trong truyện Con cóc liếm nước mưa (số 141) thì còn ghê gớm hơn: nàng
đã phục rượu cho người chồng mới rồi trói hắn lại, mổ lấy quả tim để cúng
vong hồn chồng cũ. Họ đều là những đối tượng thẩm mỹ có tính đa nghĩa:
tàn nhẫn mà chính trực, thấp hèn mà vô cùng cao cả [5] .
2. Bên cạnh loại nhân vật nữ phản kháng, truyện cổ tích Việt-nam cũng
không quên các loại nhân vật nữ đại biểu cho vẻ đẹp mẫu mực của cả cộng
đồng. Nhóm nhân vật mà ta có thể xếp ngang với "nữ kiệt" là những người
nữ dám đánh đổi tính mạng của mình để bảo vệ công lý, danh dự, hoặc sự
an toàn của xã hội. Nguyễn Thị Bích Châu (số 177), Hai nàng công chúa
nhà Trần (số 102) là những trường hợp chủ động hy sinh trong tình thế an
nguy của quân vương, xã tắc. Mấy mẹ con Đế Bính trong Sự tích đền Cờn
(số 161), lại là sự liều mình tự nguyện để bảo toàn danh tiết, chữ trinh, và
công bằng với người đã cứu mình thoát cơn hiểm nghèo. Những con người
này về hành động cũng dữ dội không kém gì những nhóm người thuộc loại
đầu, nhưng hành vi của họ không phải để chống đối ai mà để giữ gìn cái
đẹp, nó biểu hiện một sự trong suốt, hồn thuần trong đức hạnh của họ. Họ
