hình của một loại phụ nữ xưa, phải chịu dồn nén tình cảm quá lâu, trong
một xã hội bị nhiều tầng lễ giáo vây bọc.
Chất trữ tình dân gian qua nghệ thuật cổ tích còn có những khía cạnh tế nhị
và độc đáo trong tâm lý cá nhân và có khi cả tâm lý đẳng cấp. Truyện
Trương Chi (Khảo dị, số 43) là một ví dụ. Mỵ Nương - con gái quan thừa
tướng - trước nghe tiếng hát du dương của Trương Chi - con nhà thuyền
chài - thì tương tư thành bệnh, nhưng sau khi được nhìn tận mặt chàng bèn
hết hẳn sầu não. Oái oăm thay, đến lượt Trương Chi được gặp mặt Mỵ
Nương lại đăm ra "phải lòng". Trước mối tình đơn phương và tuyệt vọng,
chàng đành tự kết liễu đời mình. Tác giả kết thúc bản tình ca tự sự bằng
một mô-típ đã trở thành tượng trưng mỗi khi muốn tô đậm sự u uất tuyệt
vọng (trái tim kết thành một khối đỏ như son, trong như thủy tinh). Nhưng
ở đây, tính chất "khép" của mô-típ đã bất ngờ bị phá vỡ, bởi có thêm một
tình tiết cuối:những giọt nước mắt của Mỵ Nương nhỏ xuống làm tan vỡ
cái khối đỏ được tiện thành chén trà. Đấy phải chăng vẫn là bước tiếp nối
của nghệ thuật tượng trưng phương Đông, như một hình ảnh có hậu, ám chỉ
sự ưu uất của mối tình vô vọng đã được "hóa giải"? Hay là một dự cảm còn
đi xa hơn: mọi khát vọng yêu thương muốn vượt qua bức thành đẳng cấp
chung quy đều khó thành?
4. Cuối cùng cũng nên nhắc qua những mặt tiêu cực của nhân vật nữ trong
cổ tích. Nếu có những truyện đề cập đến lòng chung thủy và đức hạnh, thì
cũng có số ít truyện nói đến hành động bất nghĩa (Sự tích con muỗi, số 11;
Sự tích con dã tràng, số 15), sự phản bội đối với chồng và âm mưu giết
chồng (Thầy cứu trò, số 142), thói buôn gian bán dối (Con mụ Lường, số
84)... Như mọi cái xấu, cái ác ở bất kỳ loại nhân vật nào khác, đối với cái
xấu, cái ác trong các truyện trên, thái độ của dân gian đều dứt khoát lên án.
Cũng là điều dễ hiểu. Nhưng đọc kỹ lại các truyện đã dẫn, ta cảm thấy trừ
truyện Sự tích con muỗi ra, các truyện còn lại đều không nhằm mục tiêu
chĩa vào nhân vật phản diện, mà chỉ muốn mượn nhân vật phản diện để
