Ta để ý hai sơ đồ sau cũng gắn với môi trường thiên nhiên nước Việt, qua
tiếng kêu quen thuộc của con chim quốc, và địa hình núi đá có dáng người;
và còn gắn với một tâm lý rất nặng nề của xã hội Việt cổ mà chúng tôi đã
từng lưu ý: nghi kỵ lối sống buôn bán. Về sơ đồ Sự tích đá Bà-rầu, nếu ta
đổi mô-típ "hóa đá" thành một mô-típ muộn hơn: nhảy xuống sông chết hóa
thành thần thiêng ở cửa sông, thì về cơ bản, sơ đồ vẫn giữ nguyên, nhưng
đã mang một màu sắc mới: truyện Vợ chàng Trưnơg (số 185).
Dạng sơ đồ II:
• Sinh con rồi mới sinh cha, sinh cháu giữ nhà rồi mới sinh ông (số 46): Ất
và Giáp chơi thân. Giáp giàu thường cưu mang Ất. Ất vay tiền Giáp, bỏ đi
nơi khác cùng vợ làm nghề buôn, dần dần giàu có. Giáp tìm đến định giúp
đỡ, nhưng vợ chồng Ất nghi ngờ, tưởng đến đòi tiền, bèn bàn nhau giết
chết, chôn dưới cây khế. Cây khế sinh hoa, kết độc một quả. Vợ Ất ăn, sinh
đứa con trai câm. Bảy năm sau, con đột ngột bảo bố mẹ mời quan đến nhà.
Quan đến, con kể hết sự thật. Vợ chồng Ất bị xử trảm.
Chủ đề "bất nghĩa, phản bạn" diễn biến lúc đầu vẫn giống như sơ đồ cho
đến chỗ Giáp bị giết. Nhưng đến đây tác giả lại không vận dụng yếu tố thần
kỳ đơn giản của sơ đồ I để kết thúc mà lồng vào đó quan niệm luân hồi, quả
báo, với một tình tiết chuỗi: Cây khế chôn người chết nảy ra quả khế → vợ
Ất ăn khế sinh ra đứa con câm. Đứa con câm bật nói là cái "nút" của câu
chuyện, đồng dạng với những mô-típ có trong truyền thống nghệ thuật Việt
từ xưa (tình yêu vụng trộm dưới gốc cây khế (hay cây chanh) sau đó đứa
con sinh ra bị dân làng nguyền rủa, nhưng một tay đứa bé nắm lại; lúc
người bố trở về, con xòe tay ra, một bông hoa khế thơm lừng rửa sạch nỗi
oan[15]).
• Bà chúa ong (số 171): Chàng học trò như nghèo vừa làm ruộng nuôi bà
vừa học rất giỏi. Đến kỳ thi chàng vừa phải gánh thuê vừa vào kinh đi thi.
