KHO TÀNG TRUYỆN CỔ TÍCH - Trang 2387

Dạng thấp nhất là người trần nhưng được thần (hoặc bụt, tiên) bày cho
phép lạ (Cây tre trăm đốt). Truyện Cây tre trăm đốt theo chúng tôi là sự
hoán cải mô-típ "đứa con mồ côi" trong sơ đồ quốc tế thành một truyện
thần kỳ của Việt-nam. Do đó, xét ở một mặt, truyện có kết cấu của Chàng
đốn củi và con tinh (số 121) nhưng đơn giản hơn, mặt khác sắc thái dân tộc
cũng rõ nét hơn.
Cả ba sơ đồ đều sử dụng các ước lệ kỳ ảo đã có trong truyền thống tín
ngưỡng người Việt quá khứ. Tài phép của chàng nông dân trong Cây tre
trăm đốt là nhận được từ Bụt, một biểu tượng tôn giáo ngoại lai từ lâu đã
bản địa hóa. Câu thần chú "Khắc nhập" "Khắc xuất" không thể không liên
quan đến bùa chú ma thuật của đạo phù thủy là một tôn giáo có phần pha
trộn nhưng có sức sống mạnh mẽ trong môi trường cư dân nông nghiệp
Việt cổ. Bộ khuôn đúc người già trẻ lại chắc có liên quan mật thiết đến
những truyền thuyết huyền bí về nghề đúc đồng cổ xưa ở Việt-nam mà
ngày nay rất tiếc đã thất truyền. Còn việc giao hoan giữa thần và người là
tàn dư của thần thoại, việc giết nhân vật người - thần bằng cách bỏ vào cối
giã vốn còn tàn tích trong phong tục và tín ngưỡng, ngay cả việc nuốt nước
bọt của thần để trở nên đẹp trai, hát hay, tuy khó tìm được một mô-típ hoàn
toàn đồng dạng, nhưng cùng tính chất thì có rất nhiều (nuốt lông trâu thần
hoặc nuốt bọt để trở thành khỏe mạnh...). Như thế, truyện thần kỳ bản địa
Việt-nam quả đã tìm thấy nguồn sữa nuôi dưỡng mình trong các hình thức
tôn giáo, tín ngưỡng dân tộc chủ yếu là từ thời trung đại về sau.
Điểm cuối cùng, tuy gọi là tiểu loại thần kỳ, cả 3 sơ đồ đều không thỏa mãn
được một yêu cầu cơ bản: vận dụng yếu tố thần kỳ làm đường dây tiến triển
liên tục của mạch truyện. Yếu tố thần kỳ hoặc chỉ được sử dụng ở đầu và ở
cuối (Hà Ô Lôi), hoặc được dùng làm một mặt "đối chứng" với hiện thực
(Người thợ đúc và anh học nghề hoặc được sử dụng như một nhân tố kết
thúc (Cây tre trăm đốt)... Và mạch truyện thế sự ở cả ba truyện cứ luôn
luôn hiển lộ chứ không bị thần kỳ che khuất. Hơn nữa, mục đích khuyên
răn đạo đức lại được gửi gắm rõ ràng (trừ truyện Hà Ô Lôi).
Không còn nghi ngờ gì nữa, ba nhận xét vừa trình bày đã cho chúng ta
những cơ sở khá chắc chắn để xác nhận lại một lần nữa chiều hướng vận