KHO TÀNG TRUYỆN CỔ TÍCH - Trang 2390

đóng vai trò phối thuộc không làm rạn vỡ cốt truyện gốc, các loại truyện có
vay mượn chút ít như thế vẫn thuộc loại truyện có nguồn gốc bản địa.
4. Dạng cuối cùng là tiểu loại thế sự có nguồn gốc bản địa. Về số lượng,
dạng này cũng phong phú không kém gì tiểu loại lịch sử; về đề tài có lẽ còn
phong phú hơn. Môi trường sinh hoạt cổ truyền của dân tộc thực ra không
lấy gì làm đa dạng, tâm lý xã hội của cổ tích dân tộc lại thường lảng tránh
các đề tài gay cấn, ly kỳ, dù vậy truyện cổ tích thế sự vẫn là sự tích lũy dần
dà đủ mọi loại đề tài đã từng có mặt trên nhiều chặng đường lịch sử mà các
hình thái xã hội Việt-nam đã trải qua. Mỗi đề tài chỉ có tính chất đặc trưng
cho một kiểu quan hệ nào đấy mà thôi, nhưng dồn góp lại cũng đã có được
một bộ mặt nhiều vẻ.
Cũng vì lý do này, nói đến tiểu loại cổ tích thế sự mang sắc thái bản địa,
chúng tôi quan tâm đến khả năng đi tìm thời điểm xuất hiện của chúng
trong lịch sử. Căn cứ để tìm kiếm hẳn là không ngoài một số tiêu chí xã hội
học. Ví dụ truyện Sự tích dưa hấu (số 1) có nói đến việc mua bán gia nô,
phải chăng gắn bó với thời kỳ tồn tại của chế độ nô tỳ; truyện Hoàng Tín
hầu (số 162) liên quan đến chế độ điền trang thái ấp, cả hai đều có mốc
niên đại từ Lê sơ trở về trước. Còn truyện Chưa đỗ ông nghè đã đe hàng
tổng (số 52) không thể ra đời trước thế kỷ XV, bởi lẽ chỉ từ Lê Thánh Tông
trở đi, triều đình phong kiến mới định ra một tiêu chuẩn hết sức đặc biệt để
ưu đãi những người có học vị trong các đại khoa. Nếu truyện Chàng ngốc
được kiện (số 108) có thể tạm cho là vào khoảng cùng thời với những
truyện đại loại như Cây tre trăm đốt... trong đó tác giả dân gian bênh vực
những anh nông dân khờ khạo, ngốc nghếch, thì truyện Chàng Ngốc học
khôn (số 189) lại phải lùi xuống thời kỳ Hán học thịnh hành, vì trong
truyện này có những câu chữ Hán đã được quần chúng quen dùng như là
những khẩu đầu ngữ, v.v... Hơn nữa, truyện này còn phản ánh thời kỳ luật
pháp phong kiến đã có những quy định hết sức chặt chẽ đối với vấn đề hôn
nhân và gia đình, vì thế, trước một anh ngốc đặc, gia đình vợ Ngốc đành
dẹp bỏ mưu toan gả bán con cho người khác.
Nhiều truyện cổ tích thế sự có thể cho phép phỏng đoán một cách tương đối
chắc chắn thời điểm ra đời muộn màng của chúng, do màu sắc cổ - một đặc