Truyền thuyết, cổ tích hiển nhiên phải xuất hiện sau thần thoại, tiếp liền với
thần thoại. Truyền thuyết hoặc anh hùng ca ra đời vào giai đoạn cuối của
thời nguyên thủy chuyển sang thời nô lệ. Truyền thuyết kế thừa nhiệm vụ
của thần thoại và phát triển theo hướng xây đắp thêm, làm phong phú và
sắc nét dần lên những hình tượng vốn còn mộc mạc của thần thoại. Đây là
loại văn học truyền miệng thường được đặt bằng văn vần, có hình thức
thành văn cố định. Đồng bào thiểu số nước ta, nhất là đồng bào Tây
nguyên, hiện còn lưu truyền khá nhiều loại truyện cổ bằng văn vần mà họ
gọi là tơ-đrong ha-mon hay tơ-lây a-khan (hay khan) mà chúng tôi coi là
những truyền thuyết hay anh hùng ca. Vần của những truyện đó rất linh
động. Vần liền, vần chân, vần lưng đều có cả. Cũng có những đoạn không
cần thiết phải dùng vần. Có những đoạn kể rất vắn tắt, nhưng cũng có
những đoạn miêu tả rất dài dòng và văn hoa. Nhân vật truyền thuyết của
người Ê-đê, Ja-rai (Djarai), Ba-na (Bahnar), v.v... hầu hết là những anh
hùng lực sĩ, con cháu của các nhân vật thần thoại, có khi chính là nhân vật
thần thoại. Ghi-ông Ghi-ở, Rốc, Xét... trong truyền thuyết của người Ba-na
đều là dòng dõi của hai ông bà Tạo thiên lập địa. Họ bay lên không trung
để đánh nhau, bắt mặt trời mọc lùi trở lại để kéo dài sự sáng mà tiếp tục
chiến đấu, v.v... Thế giới của truyền thuyết là thế giới người, nhưng còn đầy
dẫy những lực lượng huyền diệu. Hai bản I-li-át (Ilyade) và Ô-đít-xê
(Odyssée) của thi hào Ô-me (Homère)[2] thực chất là những truyền thuyết
viết theo hình thức sử thi hay anh hùng ca, trong đó hình tượng thần thoại
hãy còn rõ nét. Càng về sau, truyền thuyết càng gần với cổ tích. Đây là thời
đại của những nàng công chúa, ông hoàng tử, thời đại của những tên trọc
phú gian tham, những bác nông dân khờ khạo và nghèo khổ. Truyện cổ tích
cũng tiếp thu truyền thống của truyền thuyết. Nó được xây dựng trên những
mảnh vụn rời rạc của truyền thuyết và thần thoại. Cho nên Grim (Grimm)
nhận xét về cổ tích nước Đức có nói: "Những truyện cổ tích dân gian là
những tiếng dội cuối cùng của thần thoại ngày xưa". Một nhà nghiên cứu
khác là Muyn-le (Max Müller) cũng nói: "Chúng ta biết một cách chắc
