1340
trong ñó nghệ thuật ứng tác, trần thuật ñược ñan chéo, hỗn hợp với các hình thức
biểu hiện của tín ngưỡng, tôn giáo, tâm lý, phong tục,... và chúng làm thành một
hợp lực, chi phối hứng thú thẩm mỹ, sức sáng tạo của tư duy, ñể rồi cùng với
tiến trình lâu dài của lịch sử dân tộc, sẽ hình thành nên bản sắc nghệ thuật
truyện kể của loại hình truyện cổ tích Việt-nam. Xác ñịnh cho ñược bản sắc này
là mục tiêu cao nhất của giới cổ tích học dân tộc trước nay.
Lẽ tự nhiên nói ñến nghệ thuật truyện cổ tích là bàn tới một vấn ñề không ñơn
giản. Vì việc tiếp cận nghệ thuật một loại hình sáng tác nào bao giờ cũng phải
xuất phát từ ngôn bản, mà ngôn bản truyện cổ tích cũng như văn học tự sự dân
gian nói chung, do tính chất truyền miệng của chúng lại không cố ñịnh như văn
học thành văn. Có hai chiều hướng biến hóa cần tính tới khi khảo sát nghệ thuật
của thể loại này:
1. Sự biến ñổi lâu dài trong quá trình lịch sử, do môi trường sinh hoạt, quan hệ
xã hội, và tín ngưỡng, phong tục, tập quán ñổi thay. Những biến ñổi về mặt này
chắc chắn ñã làm thay ñổi diện mạo truyện cổ tích khá sâu sắc kể từ hình thức bề
ngoài của các mô-típ, cho ñến tình tiết, sự kiện và nhân vật của câu chuyện.
Nhưng ngày nay muốn khôi phục lại diện mạo ban ñầu ñể truy tìm xuất xứ của
số lớn các truyện trong kho tàng truyện của chúng ta là ñiều không dễ, bởi chúng
ñã bị biến ñổi không phải chỉ một lần. Nhiều "lớp áo" khác nhau ñã khoác lên
chúng ở nhiều thời ñại khác nhau, và lâu dần ñã trở thành những thành tố "nội
tại".
2. Sự biến ñổi do phong cách của người kể chuyện và tập quán của từng vùng,
kể cả do giao lưu văn học giữa nước này và nước khác. Những biến ñổi theo
chiều hướng thứ hai này tuy cũng không phải không sâu sắc nhưng thường ít khi
ảnh hưởng ñến cốt truyện và các mô-típ cơ bản, chỉ thêm bớt tình tiết hoặc thay
ñổi ngoại hình nhân vật trong từng truyện theo hướng dân tộc hóa và bản ñịa
hóa mà thôi; và bằng phương pháp so sánh cũng giúp ta sớm nhận ra sự thêm
bớt co giãn giữa vùng này và vùng kia, dân tộc này và dân tộc kia, người kể này
và người kể kia.
Như vậy, tựu trung, có thể xác nhận tính ổn ñịnh tương ñối của văn bản nghệ
thuật truyện cổ tích ở từng thời kỳ khi xem xét hai thành tố cốt truyện và mô-típ
của từng truyện cụ thể. Đó là những thành tố tạm gọi là bất biến. Trái lại, cũng
có thể khảo sát sự vận ñộng của văn bản nghệ thuật truyện cổ tích qua việc so
sánh tình tiết và cách kết hợp mô-típ này với mô-típ nọ ở từng loại cốt truyện.
Đó là những thành tố tạm gọi là khả biến. Đặc ñiểm nghệ thuật truyện cổ tích
của từng dân tộc tùy thuộc chủ yếu vào cái bất biến, và cũng tùy thuộc cả ở cách
kết hợp giữa cái bất biến và cái khả biến hoặc chuyển hóa từ cái khả biến thành
cái bất biến - sự kết hợp và chuyển hóa này chính là chỉ số nói lên tính cách, tâm
lý, nét ñặc thù trong tình cảm, tư tưởng của mỗi một dân tộc.
