1343
kích thích, cũng ñể thỏa mãn ảo giác của con người trước một thế giới mà nó
ước mơ chinh phục nhưng vẫn ñầy bất ngờ và hiểm họa ñối với nó; tuy nhiên
"cái hoang ñường" chỉ ñóng ñược vai trò nghệ thuật nếu không làm cho con
người lãng quên hoặc ñầu hàng hiện thực.
Vì thế, nếu có những truyện cổ nào ñấy mà yếu tố thần kỳ vẫn còn ñược bảo
lưu ñầy ñủ, ñược sử dụng ñể làm cái "nút" chính cho câu chuyện, như Cây tre
trăm ñốt, số 125; Người thợ ñúc và anh học nghề, số 122; Bốn cô gái muốn lấy
chồng hoàng tử, số 166; thì ở nhiều truyện khác, yếu tố này chỉ còn là nét ñiểm
xuyết cho bức tranh thế sự thêm hấp dẫn (Sự tích chim hít cô, số 5; Sự tích ñá
Bà-rầu, số 33; Sự tích ñá Vọng-phu, số 32); hoặc làm ñường viền cho nhân vật
lịch sử thêm nổi bật (truyện Huyền Quang, số 147), làm chất xúc tác cho một
nhóm ñịa danh lịch sử vốn còn rời rạc trở thành câu chuyện dính kết chặt chẽ với
nhau (Sự tích hồ Gươm, số 26).
2. Lịch sử Việt-nam từng trải qua một thời kỳ tồn tại và phát triển trên dưới
ba, bốn thiên niên kỷ. Trong quá trình lâu dài ñó ñã diễn ra không ít biến cố về
chính trị, xã hội, về tín ngưỡng, tôn giáo, và cả về ngôn ngũ văn tự... Những biến
cố này nhất ñịnh cũng ñã ảnh hưởng ñến tư duy nghệ thuật của quần chúng nhân
dân nhiều ñời, tạo nên những "biến cách" trọng ñại trong truyền thống sáng tác
dân gian ở nhiều chặng ñường lịch sử, mà nổi bật nhất, theo chúng tôi là hai
chặng mốc lớn: cuối thời kỳ huyền sử về các vua Hùng bước sang thời kỳ Bắc
thuộc lần thứ nhất, và cuối thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai bước sang thời kỳ tự
chủ của các quốc gia Đại-việt (thời ñại Lý - Trần).
Ở chặng mốc ñầu tiên, sự du nhập của nền văn minh Tần - Hán với những tổ
chức xã hội chặt chẽ hơn tổ chức các liên minh bộ lạc cư dân bản ñịa, ñã làm
ñảo lộn không nhỏ nếp sống của người Việt cổ truyền, kéo theo nó là sự rạn vỡ
và biến mất của nhiều tục lệ, tín ngưỡng cổ xưa, có thể vốn rất ña dạng trong ñời
sống cộng ñồng Việt - Mường ở vùng núi cũng như vùng xuôi (hai thành tố Việt
và Mường lúc này chưa chia tách). Việc các vị quan lại ñô hộ Trung-hoa ñem
phong tục "Thiên triều" "dạy dân lễ nghĩa" chắc ñã kèm theo nhiều biện pháp
nhằm xóa bỏ phong tục lâu ñời của nhân dân bản xứ, bị coi là "huyền hoặc",
"man rợ", không thích hợp với lý tính, trong một xã hội mà chữ "lễ" và chữ
"pháp" bắt ñầu cùng ñược áp ñặt. Và hậu quả hẳn cũng có thể dự ñoán ñược: cả
một hệ thống thần thoại chứa ñầy huyền tích nguyên thủy gắn liền với vô số
hình thức lễ hội, ma thuật, tôn giáo... ñể diễn xướng chúng, bị cấm ñoán, khinh
miệt, lần lượt rơi rụng, mất mát và pha trộn dần ñi. Đó là một trong những lý do
khiến cho kho thần thoại Việt-nam không phong phú, lại mang tính chất rời rạc,
gián ñoạn, thiếu hệ thống như dấu vết còn lại ngày nay.
Nhưng ách ñô hộ của ngoại tộc dẫu sao cũng không tàn phá ñược hết ngay một
lúc mọi dấu vết của tư duy nguyên thủy. Sự tàn phá chỉ diễn ra dần dà, tự nó, với
