1345
khác, cũng có một số trí thức ñịa phương thường thêm thắt, phụ họa vào những
truyền thuyết, cổ tích vốn ñã ñịnh hình (như truyện Thánh Gióng, số 134; Sự tích
ñầm Nhất-dạ và bãi Tự-nhiên, số 28) biến chúng thành những mẩu chuyện phái
sinh từ truyện chính, nhằm phục vụ cho tập tục, tín ngưỡng
1
.
Cần nói thêm rằng nhà nho còn ñóng vai trò chính trong việc sưu tập truyện
cổ, một công việc ñược tiến hành vào một thời kỳ rất muộn trong lịch sử; ñã thế
việc này lại chỉ thông qua một hình thức văn tự ngoại lai, nên có thể ngay từ
ñầu, chiều hướng Nho hóa ñã chi phối việc ghi chép truyện cổ một cách khó
cưỡng, làm cho nhiều câu chuyện vốn rất ly kỳ bị ñơn giản hóa, hoặc mỹ hóa,
hợp lý hóa, theo kiểu sách vở nhà nho
2
.
Chính vì tất cả những lý do như trên mà không riêng gì thần thoại, cả kho anh
hùng ca và truyện cổ tích thần kỳ của Việt-nam còn giữ lại ñược cũng không lấy
gì làm nhiều và không ña dạng về sắc thái như kho truyện của các dân tộc khác.
Hơn nữa, chất hoang ñường, quái ñản, phi lý tính trong các di sản này luôn luôn
có nguy cơ bị "tha hóa" theo thời gian ñể trở thành những câu chuyện trơn tru,
có hạt nhân duy lý, có mối liên hệ nhân quả, và ngụ những bài học ñạo lý có
phần thực dụng của các ñời sau. Hình ảnh những kiểu nhân vật mang nét ñặc
trưng của thời tiền sử cũng thường ñược nhào nặn lại, tước bỏ những gì thô kệch
thái quá, ñể khoác một diện mạo văn minh hơn, biết suy xét phải trái, biết hành
ñộng nói năng hợp với lý trí hơn, v.v... Tựu trung, chiều hướng vận ñộng có tính
quy luật của truyện cổ tích Việt-nam là những biến ñổi song hành theo tỷ lệ
nghịch giữa yếu tố thần kỳ và ý thức thực tại: sự tăng trưởng về nhận thức lý
tính của khối cộng ñồng cư dân ở một hình thái xã hội nào ñấy thường kéo theo
sự suy giảm các yếu tố hoang ñường kỳ ảo trong truyện cổ tích thần kỳ, và do ñó
giảm thiểu số lượng cổ tích thần kỳ và bù ñắp vào ñấy số lượng cổ tích thế sự.
3. Nhưng nói ñến nghệ thuật truyện cổ tích cũng không nên quên phong cách
sáng tác của từng dân tộc. Phong cách dân gian Việt-nam xưa nay hình như vẫn
gần ñây ñã thích thú với sự bác bỏ này, cho rằng Bùi Dương Lịch ñã ñứng trên quan ñiểm
"duy vật" ñể chống lại quan ñiểm duy tâm của Nguyễn Thiếp.
1
Ví dụ một số ñịa phương ở Bắc-ninh còn truyền nhiều mẩu chuyện phụ họa xung quanh cốt
truyện Thánh Gióng (mà có người hiểu nhầm cho ñó là dị bản, hoặc những tình tiết bị bỏ sót
của truyện). Cũng vậy, truyện Chử Đồng Tử (số 28) ñã ñược thêm thắt tô vẽ ñể tuyên truyền
cho ñạo tiên (xem thêm Phần thứ nhất, tập I; tr. 69-71). Cũng may là những vá víu, những lối
"vẽ rắn thêm chân" này cũng dễ phân biệt khi ta lọc ra thật kỹ một kết cấu bất biến của cốt
truyện ñể so sánh, hơn nữa các tình tiết thêm thắt lại thường nghèo tính nghệ thuật.
2
Ví dụ: một số hình tượng ñã ñược cô ñúc thành các nhân vật mang những cái tên biểu tượng
như Mồ Côi, chàng Út, cô Tro Bếp... còn thấy xuất hiện lặp lại trong truyện cổ của nhiều dân
tộc, nhưng không còn ñược bảo lưu mấy ở cổ tích của người Kinh nữa. Hay trong truyện Từ
Đạo Hạnh hay là sự tích thánh Láng (số 120), về lý do cái chết của Từ Vinh, các sách Lĩnh-
nam chích quái, Đại-nam kỳ truyện ñều chỉ chép lướt qua, có lẽ vì ngại nói ñến thói dâm tà
của nhân vật.
