1344
thời gian ñô hộ kéo dài suốt một nghìn năm, và với những biện pháp chính trị và
quân sự ñi kèm với văn hóa, như một sự xâm thực ngấm ngầm. Cho ñến chặng
mốc lịch sử thứ hai ñánh dấu bước toàn thắng của công cuộc khôi phục nền ñộc
lập dân tộc (kể từ năm 938) thì người Việt trên thực tế ñã có một hố ngăn cách
quá sâu với cuộc sống tinh thần quá khứ của chính họ; có còn chút liên hệ nào
chăng chỉ là từ trong huyền sử và dã sử, tiềm thức và vô thức. Và những cuộc
cải cách toàn diện mà các lực lượng chính trị tiên tiến trong lòng dân tộc kế tiếp
nhau ñề xướng, nhằm củng cố vững chắc nhà nước ñộc lập quân chủ, lại theo
hướng rập khuôn mô hình Trung-hoa một cách mạnh mẽ hơn trước, càng làm
cho kiểu tư duy huyền thoại của người Việt mất mảnh ñất sinh sôi nảy nở, kể cả
trong sinh hoạt phôn-clo (folklore). Rồi từng bước ăn sâu bén rễ của văn hóa
Đường, Tống trong lòng xã hội cũng là từng bước áp ñảo và ñầy lùi những tàn
dư tín ngưỡng bản ñịa chắc vẫn còn tồn tại rải rác trên ñịa bàn cư trú của người
Kinh, lúc bấy giờ ñã tách khỏi người Mường. Bao nhiêu ñền miếu bị coi là "dâm
từ" ñã bị phá hủy dưới thời Trần. Phần còn lại, Nho giáo kế chân Phật giáo ở các
ñời sau ñời Trần, sẽ làm nốt công việc phá hoại của nó, theo một phương thức
tinh vi hơn mà ta có thể gọi là hình thức "cải hóa dị ñoan", như tinh thần của
Khổng Tử
1
. Được trang bị bởi một hệ tư tưởng coi "tam cương ngũ thường" là
"thiên kinh ñịa nghĩa", các ñệ tử của ñạo Nho dưới các triều Lê, Nguyễn luôn
luôn có ý thức ñem các khuôn mẫu "trung, hiếu, tiết, nghĩa"... áp ñặt vào mọi
hình thức tín ngưỡng dân gian, ñể làm cho phong tục "thuần hậu" hơn. Họ ñã
say mê viết lại tiểu sử các vị thần trong thần tích, phả ký, theo hướng lịch sử hóa
truyền thuyết cổ tích (nhân vật rõ ràng là hư cấu, nhưng lại cố nặn ra ñủ họ tên,
quê quán, bố mẹ, thời ñiểm và ñịa ñiểm sinh ra và chết ñi ñặc biệt thay thế hành
trạng ngẫu nhiên của thần mà họ coi là xấu xí thô kệch: thần ăn mày, thần gắp
phân, thần sinh thực khí... thành các vị thần có hoạt ñộng phò vua giúp nước), do
ñó ñã biến rất nhiều huyền thoại kỳ lạ chưa ñược giải mã, thành một loạt lý lịch
"trong sạch", "ñẹp ñẽ" nhưng cũng hết sức tẻ ngắt và nhàm chán. Và ta có cơ sở
ñể giả ñịnh rằng trong liền mấy trăm năm cần mẫn làm công việc "khai hóa" như
thế, nhà nho ñã góp phần tước bỏ mất số lớn những tình tiết và cốt truyện giàu
chất liệu nghệ thuật vốn chứa ñựng trong kho truyện kể dân gian Việt-nam
2
. Mặt
1
Luận ngữ, 論 語 thiên "Vi chính" 爲 政 `子 曰 攻 乎 異 端 凘 害 也 已 Tử Viết:
Công hồ dị ñoan tư hại dã dĩ". Nghĩa là: Khổng Tử nói: công kích dị ñoan thì cái hại sẽ hết.
Theo một số nhà khảo chứng thì chữ công ở ñây có nghĩa là trị 治, tức là dùng lý lẽ ñể thuyết
phục, ñem vào khuôn phép.
2
Chẳng hạn, cuối thế kỷ XV có Nguyễn Bính là viên quan chuyên môn soạn lại thần phả cho
các làng gần như theo một mẫu mực giống nhau, chắc chắn trong khi cải biên, ông ñã tước bỏ
vô tội vạ nhiều huyền tích quý giá ñược lưu truyền trong dân chúng. Cũng một hành vi tương
tự, ñầu thế kỷ XIX Bùi Dương Lịch trong Nghệ-an ký ñã ra sức dùng quan ñiểm "khí hạo
nhiên" ñể bác bỏ một truyền thuyết về sự hội tụ tinh anh hào kiệt ở núi Kim-nhan thuộc xứ
Nghệ mà Nguyễn Thiếp ghi lại ñược với thái ñộ ñồng tình. Rất tiếc, một vài nhà nghiên cứu
