1347
một phần quan trọng chi phối con ñường vận hành của truyện cổ tích Việt-nam,
trong ñó sự thanh lọc các yếu tố siêu nhiên ñã diễn ra thường xuyên và gần như
vô thức ñể ñồ thị phát triển của cổ tích ngày càng ñi gần tới trục biểu hiện nhân
tính.
Để cho ý kiến vừa nêu không rơi vào võ ñoán, chúng ta hay cũng nhau ñi tìm
dấu vết "nguyên sinh" của một vài hình tượng. Trong những truyền thuyết bao
quanh nhân vật Lê Thánh Tông có truyền thuyết về bà nhũ mẫu của nhà vua có
cặp vú rất dài, phải "bặn qua vai" mỗi khi ñi lại cử ñộng
1
. Hay truyền thuyết về
Bà Triệu "vú dài ba thước vắt lưng" mà ít ai không nhớ nhập tâm từ tuổi còn thơ
ấu. Những hình tượng này nói gì với chúng ta?
Phải chăng ñó là dấu vết chưa bị tước bỏ của một nguyên mẫu nghệ thuật nào
ñấy từ xa xưa mà sự tình cờ ñã may mắn ñể sót lại? Hay phải chăng ñấy là một
yếu tố hình thức ñã ñược sự kiểm soát của nhân tính chấp nhận, trong quá trình
thanh lọc gay gắt ñối với truyện cổ tích thần kỳ? Có nghĩa là tính chất quái dị
trong truyện cổ thần kỳ Việt-nam sẽ ñược tiếp nhận theo hướng giữ lại những
mô-típ nào chỉ có giá trị khuếch ñại tầm thước nhân vật là chủ yếu, và loại trừ
những mô-típ nào bóp méo và cách ñiệu quá mức hình thù nhân vật, gây khủng
khiếp cho thính giả? Có thể là như vậy. Dẫu sao, vấn ñề cần nói ở ñây là về mặt
phương pháp luận, chúng ta không thể suy nguyên quá xa ñể ñưa ra những giả
ñịnh không thật chắc chắn về khả năng tư duy của người Việt cổ. Trái lại, mọi
nhận xét, ñánh giá chỉ có ý nghĩa, khi trở lại bám sát thực trạng hiện tồn.
Nếu cứ tùy tiện giả ñịnh thì có lẽ sẽ còn phải bàn cãi rất lâu về trạng mạo của
giống ñại bàng trong truyện cổ tích thần kỳ Việt-nam, vì có sách vở nào từ xưa
miêu tả chúng cụ thể ñâu. Nhưng một vài dòng thấp thoáng về chúng trong các
truyện Cây khế, Nhân tham tài nhi tử, ñiểu tham thực nhi vong (số 59) cũng cho
ta thấy, cha ông ta không tưởng tượng chúng theo kiểu những con vật thần thoại
hung dữ ñược miêu tả trong các bức cổ họa phương Tây. Trên ñại thể, hư cấu
của người Việt ở ñây ñã không thiên về chi tiết, không quan tâm ñến những nét
cổ quái khác lạ, mà chỉ chú ý phác họa kích thước khổng lồ của con vật, và sự
ñồng nhất tâm lý giữa vật với người (người tham của thì chim cũng tham ăn).
Thuồng luồng cũng vậy, ñược lưu truyền là một loài thủy quái nhưng nào ai biết
miệng, răng, mắt, mũi của chúng ra sao. Chỉ biết chúng có mùi tanh, nhớt của
chúng rất ñộc, nếu lọt vào lỗ mũi, từ mũi thấm lên óc có thể làm chết nhân vật
anh hùng (Đại vương Hai hay là truyện giết thuồng luồng, số 69). Giao long là
thần Nước có khi ở biển (truyện Nguyễn Thị Bích Châu, số 177), có khi ở hồ (Sự
1
Xem Thái Kim Đỉnh. Núi Thiên cầm, Ty văn hóa Hà-tĩnh, 1976. Hình tượng vú dài, ví dụ ở
thần thoại Ba-na (Bahnar), bà Đui Đai Tai Tỏ, cai quản cửa âm phủ (mang lung) chuyên khám
xét người trần. Bà có cặp vú dài, mỗi khi trẻ em trần gian xuống âm phủ, bà thường cho chúng
bú.
