1349
thường biết vận dụng yếu tố huyền ảo một cách uyển chuyển, tạo nên những ñột
biến trong chất lượng truyện kể. Một trong những phong cách của cổ tích Việt-
nam là ở chỗ cái hư và cái thực thường lăn lộn hoặc quyện vào nhau. Nhưng cái
hư cái thực ñược trình bày ở ñây không phải là tùy tiện, ngẫu nhiên. Trái lại, nó
là sự hiện thực hóa quan niệm luân hồi hoặc số mệnh, hai ñộng lực chủ yếu chi
phối thế giới quan truyện cổ tích nhiều dân tộc phương Đông. Do quan niệm
luân hồi, nhân vật chính diện hoặc phản diện trong truyện thường không chết mà
hóa thân sang nhiều kiếp khác, hoặc thành người, hoặc thành thú vật. Do quan
niệm số mệnh, nhân vật không phải lúc nào cũng làm chủ ñược vận mệnh của
mình mà thường bị một lực vô hình dẫn dắt, ñể chịu ñựng hết nạn nọ ñến nạn
kia, từ thử thách này sang thử thách khác. Trong truyện cổ tích Việt-nam hai
ñường dây luân hồi và số mệnh thường ñược sử dụng kết hợp xuyên chéo như
những phương tiện nghệ thuật hữu hiệu ñể tác giả mở rộng không gian truyện
kể, ñặt nhân vật của mình vào nhiều thế giới khác nhau - ngoài thế giới cõi trần
còn có thế giới cõi mộng, cõi trời, cõi nước, cõi âm - và bắt nhân vật phải ứng
xử trong nhiều tình huống ñầy nghịch lý. Những sự ñối lập của các tình huống
chỉ có tác dụng làm cho tính cách nhân vật hoặc sự trớ trêu của số phận ngày
càng lộ rõ. Cũng thế, các thế giới khác nhau trong truyện cổ tích không ñứng
tách biệt nhau mà lồng vào nhau, và cùng góp phần soi chiếu cho thế giới cõi
trần, làm cho những ñiều còn ẩn khuất trong thế giới ñó từng bước sáng tỏ. Đó là
thủ pháp ñối sáng hay "chiếu xạ" của truyện cổ tích Việt-nam: Lấy cái mờ soi
vào cái rõ, lấy cái ảo làm ánh lên cái thực. Trong truyện Cái kiến mày kiện củ
khoai (số 54), các nhân vật sau khi ñã sống với chính số phận của mình trên trần
thế, chết xuống âm phủ, chịu sự phán xét của tòa án Diêm vương, hầu hết lại
ñược tái sinh thành người, nhưng mỗi người có số phận khác nhau ñể ñền nợ
hoặc chịu ñựng sự báo oán ở kiếp trước của mình. Câu chuyện tưởng chừng bị
cắt ra làm hai cảnh, tuy vậy hai cảnh vẫn gắn khít với nhau, không có cảnh này
thì không giải thích ñược lý do tồn tại của cảnh kia. Có thể nói mỗi cảnh ñều
ñược "mã hóa" ñể người ñọc qua ñó giải mã cảnh ñã diễn ra trước hay sau nó.
Và chỉ có ñặt chung trong tương quan chéo (hai chiều ñối ứng) thì hứng thú
thẩm mỹ của chúng ta mới thật thỏa mãn.
