1363
ngự trị bởi lễ giáo nghiêm ngặt, trong Kim cổ kỳ quan, Cổ kim tiểu thuyết... hình
như ñối với truyện cổ tích Việt-nam cũng vẫn là xa lạ. Trên một phương diện
nào, ñây là một xã hội luộm thuộm, không ñến ñầu ñến ñũa, nhưng cũng vì thế
nó vẫn giữ ñược tính nhân bản hồn nhiên, và vẻ ñẹp hiền hòa trong quan hệ giữa
người và người.
3. Không có gì khác lạ so với truyện của các dân tộc, xung ñột gia ñình, làng
xã, xung ñột ñẳng cấp, xung ñột về sinh hoạt ñạo ñức, về quan hệ luyến ái... ñều
là ñộng cơ phát triển của những hành ñộng cổ tích. Có những vấn ñề rất hẹp
nhưng lại phổ biến, có ý nghĩa xã hội sâu sắc trong một thời ñoạn lịch sử nào
ñấy, chẳng hạn vấn ñề quyền lợi ñứa con riêng (Tấm Cám, số 154
1
), hay số phận
người em út, ñứa con mồ côi... không còn ñược cơ chế xã hội thị tộc bảo vệ, khi
hình thái công hữu bắt ñầu tan rã và chế ñộ phụ quyền thiết lập, giành cho ñứa
con trưởng quyền thừa kế trong gia ñình (Bính và Đinh, số 151; Hai anh em và
con chó ñá, số 193; Nhân tham tài nhi tử, ñiểu tham thực nhi vong, số 59; Chàng
ñốn củi và con tinh, số 121; Hà rầm hà rạc, số 152). Rồi cũng với các bước tiến
của xã hội, chế ñộ tiểu tư hữu ra ñời, trong mối quan hệ gia ñình lại nảy sinh bao
nhiêu ñiều tồn tại mới; vấn ñề ñể của cho con trai hay con gái (Ông già họ Lê, số
153), vấn ñề phụng dưỡng bố mẹ già (Cha mẹ nuôi con bể hồ lai láng, con nuôi
cha mẹ kể tháng kể ngày, số 51), vấn ñề quan hệ giữa người con gái ñi lấy chồng
với bố mẹ ñẻ (Sự tích khăn tang, số 186), vấn ñề quan hệ họ hàng thân tộc (Giết
chó khuyên chồng, số 50), vấn ñề dì ghẻ con chồng (Sự tích con dế, số 145)...
Nói chung, chủ ñề chữ "hiếu" ñã thấm vào toàn bộ mạch cảm hứng của loại
truyện lấy xung ñột gia ñình làm nền tảng, ở thời kỳ trung ñại về sau.
Ở một cấp ñộ cao hơn, truyện cổ tích cũng ñộng ñến những vấn ñề xung ñột
thuộc phạm vi cộng ñồng làng xã: việc tranh chấp ruộng ñất giữa làng này và
làng kia (Gốc tích ruộng thác ñao, số 25), mâu thuẫn giữa chủ và tớ, giữa người
giàu và kẻ nghèo (Cây tre trăm ñốt, số 125; Sự tích con khỉ, số 12); rộng hơn
nữa là những vấn ñề liên minh hoặc thôn tính giữa bộ lạc này với bộ lạc khác,
những cuộc ñấu tranh tự vệ của dân tộc Việt trên quá trình hình thành nhà nước,
quá trình ngăn chặn sự bành trướng của kẻ thù phương Bắc và mở rộng lãnh thổ
về phía Nam (Mỵ Châu - Trọng Thủy, số 174; Sự tích thành Lồi, số 34; Người ả
ñào với giặc Minh, số 75). Có ñiều, nếu so sánh về tỷ lệ thì loại truyện mang ñề
1
Trong lần in thứ nhất, chúng tôi quan niệm Tấm Cám là loại truyện mang ñề tài dì ghẻ con
chồng, nhưng xem xét lại có lẻ ñây là ñề tài cổ hơn nhiều, là tàn tích của một chế ñộ "tất cả
chị em gái cùng lấy chung chồng" (Ăng-ghen (Engels) trích dẫn phát hiện của Ba-cô-phen
(Bachofen) về hình thức chế ñộ quân hôn Bắc Mỹ, trong Nguồn gốc của gia ñình, của chế ñộ
tư hữu và của nhà nước, Nhà xuất bản Sự thật, Hà-Nội, 1972; tr.77). Đề tài dì ghẻ con chồng
có lẽ là lớp nghĩa có sau. Xin xem thêm những phân tích cụ thể về sơ ñồ truyện Tấm Cám ở
Mục 2, Chương V, phần Tổng luận.
