1365
4. Như vậy, nội dung xã hội của truyện cổ tích trước hết không phải là ý nghĩa
xác thực của câu chuyện kể. Nếu muốn tìm giá trị phản ánh hiện thực của loại
hình này chắc chắn những ñiều chúng ta rút ra ñược sẽ rất ñơn giản, không ñáp
ứng nổi các bước trừu tượng cao của nhận thức, và cũng không giúp ta nắm
ñược sức mạnh nghệ thuật chủ yếu của loại hình. Truyện cổ tích Việt-nam bám
rất sát chất liệu ñời sống xã hội Việt cổ, nhưng không thể qua truyện cổ tích ñể
dựng lại một cách chi tiết và chính xác bức tranh hiện thực về các mối quan hệ
xã hội cụ thể - lịch sử của người nông dân Việt-nam trong quá khứ, hay về các
chặng ñường tiến triển của xã hội nông nghiệp Việt-nam cổ truyền, vì lẽ truyện
dân gian không phải là tài liệu lịch sử, và phương thức tư duy nghệ thuật tự sự
dân gian cũng khác với văn học thành văn. Chỉ có thể rút ra ñược ở truyện cổ
tích những bài học về kinh nghiệm xử thế, về triết lý sống hóm hỉnh, thâm thúy
mà cũng rất thực tiễn của nhân dân, và những dạng thức của ñời sống ñã ñược
mô hình hóa mà sự từng trải giúp cho người ta nhận ra ñấy là dạng thức có thể
lặp lại ở ñâu ñó không phải chỉ một ñôi lần. Bên cạnh ñó, còn có khá nhiều lời
răn về tu dưỡng ñạo ñức, như rèn luyện tính kiên trì nhẫn nại (Sự tích chim tu
hú, số 6), cảnh giác trước bản năng mãnh hơn giáo dục (Sự tích ñền Cờn, số
161), dự phòng sự hủ hóa của tâm tính (Thử thần và Miêu thần, số 140), ngăn
ngừa trước cơn bão của dục vọng (Ngậm ngải tìm trầm, số 187),v.v... Và tất cả,
soi chiếu cho nhau, sẽ tạo nên chân lý của cái ñẹp trong cổ tích, là cái chân thực
có tính chất dân gian của truyện cổ tích Việt-nam - nét ñặc thù từng khiến người
ñọc truyện truyền thống phải nghĩ rằng truyện tất ñã xảy ra ở ñâu ñó ngay gần
nơi mình sống, hay nếu không cũng xảy ra ở một vùng quanh ñịa phương của
mình. Hơn ñâu hết, truyện cổ tích là một sự giãi bày tâm trạng và một sự ngụ ý,
ở ñó mối tương thông giữa người kể và người nghe kể là họ cũng ñược ñặt vào
một môi trường sinh hoạt mà mình quen thuộc từ chân tơ kẽ tóc, và do ñó cùng
có những phản xạ dây chuyền trong tình cảm không khác gì nhau. Chính vì thế
cũng có thể nói, trong quá trình nhào nặn nên từ chất liệu của ñời sống, của cảnh
quan và ñịa hình, ñịa mạo ñất nước, truyện cổ tích, kể cả những cốt truyện vay
mượn của nước ngoài, ñã kết tinh ñậm nét tâm lý dân tộc, nhất là tâm lý người
bình dân Việt-nam. Nhận diện ñặc ñiểm truyện cổ tích Việt-nam không thể quên
ñiều ấy, và mấu chốt của quy luật "bản ñịa hóa" trong truyện cổ tích Việt-nam
cũng là ở chỗ ấy.
Như chúng tôi ñã nói ở ñặc ñiểm thứ nhất, tính chừng mực về "ñộ" là một nét
trong tâm lý của dân tộc chúng ta. Đối với người bình dân Việt-nam thì tính
chừng mực về "ñộ" lại ñược biểu hiện dưới một sắc thái riêng mà ta có thể tạm
gọi là cái bình dị. Mọi tưởng tượng nghệ thuật của người bình dân ñều lấy mẫu
trong cuộc sống hàng ngày. Ngay cả những thế giới kỳ ảo của ñịa ngục, thiên
ñường ñược hình thành qua truyện cổ tích cũng không có gì là ghê gớm. Từ cách
thức sinh hoạt ñến tâm tính nhân vật, các không gian cõi trời, cõi nước, cõi âm,
