1367
Và ñứng về phương thức tư duy cổ tích, nhìn chung, người ñọc dễ nhận thấy
một không khí hiền hòa, êm dịu trùm lên toàn kho truyện. Đây là ñiều khác biệt
với kho truyện cổ tích của nhiều dân tộc. Những chi tiết gây tâm lý kinh hoàng
khủng khiếp nhiều khi ñạt ñến kỷ lục trong truyện của Ấn-ñộ, Ả-rập (Arabie),
Hy-lạp (Grèce) nhưng lại tuyệt ñối hiếm trong truyện cổ tích Việt-nam.
Tất nhiên, không phải trong truyện của chúng ta không có những yếu tố "bi"
chi phối từ ñầu ñến cuối, như Sự tích ñền Cờn (số 161) hay Rắn báo oán (số
158); nhưng cái bi trong Rắn báo oán có tính chất ngẫu nhiên và gần như số
mệnh, còn cái bi trong Sự tích ñền Cờn là kết quả của những hành ñộng bảo toàn
danh dự mà qua ñó các nhân vật ñều ñã chuộc lại ñược sự thiện lương; cho nên
tuy bi nhưng tình cảm người ñọc ñã ñược nâng ñỡ bên trong. Trong truyện cổ
tích Việt-nam cũng không phải không có những yếu tố "ác", - những cách xử lý
sát phạt và những kết cục khốc liệt cho nhân vật - chẳng hạn truyện Rạch ñùi
giấu ngọc (số 159), hay Tấm Cám (số 154); nhưng nếu ở truyện Rạch ñùi giấu
ngọc, cái "ác" là do ñấng thiên tử gây ra, mà nói ñến thiên tử thì mọi hành vi ñều
"bất khả lý giải", thì cái "ác" trong kết cục Tấm Cám - một hành vi trả ñũa có
phần hả hê nhưng cũng gớm ghiếc - lại gần như là một mô-típ du nhập từ ngoài
tới chứ không phải "nội sinh". Đành rằng không ai có quyền chê trách việc làm
của Tấm ở ñây là không thỏa ñáng, nhưng hẳn cũng khó có thể nói khác rằng
ñây là một kiểu kết thúc ít thấy trong các dạng truyện cổ tích Việt-nam thông
thường. Thông thường, người ta cố tránh cho nhân vật chính diện một sự can
thiệp trực tiếp vào cái kết cục thê thảm cuối cùng của kẻ xấu. Thay vào ñấy,
người ta sẵn sàng mượn lực lượng siêu nhiên và tự nhiên làm hộ (sấm sét, ma
quỷ, hổ lang,...). Câu chuyện tất nhiên không ñạt ñược sự khoái cảm mỹ mãn
như khi theo dõi một mâu thuẫn diễn tiến tự nó, với những tình tiết căng thẳng
ñến phút cuối cùng. Nhưng vẻ ñẹp của nhân vật chính diện bao giờ cũng giữ
ñược toàn vẹn. và thính giả truyện cổ tích sẽ có ñược cảm giác hoàn toàn thanh
thản trong tình yêu ñối với nhân vật của mình. Một phần số nhỏ truyện cổ tích
Việt-nam còn phá vỡ kết cấu ñấu tranh chính - tà theo kiểu truyền thống bằng
những biện pháp táo bạo: thay ñổi chiều hướng diễn tiến của một vế (chính hoặc
tà) ngay vào giữa tiến trình câu chuyện. Trong tình huống như vậy truyện cổ tích
không còn kết thúc như nó ñáng lẽ phải diễn ra (cái ác bị triệt tiêu) mà kết thúc
bằng sự song song tồn tại của cả hai vế chính và tà như cũ, hoặc có chuyển hóa
nhưng cơ bản vẫn tồn tại. Tuy thế, ý nghĩa của truyện không hề bị hạ thấp mà lại
ñược nâng cao hơn nhiều.
Trường hợp vì lý do gì ñấy mà cái ác thay ñổi, lô gích câu chuyện không có gì
khó hiểu vì mâu thuẫn chính - tà ñã ñược xóa bỏ. Nhưng trường hợp cái thiện
thay ñổi thì không phải thiện lại chuyển hóa thành ác (tâm lý dân gian Việt-nam
loại trừ khả năng này), mà chính là bản thân nó thay ñổi cách nhìn ñối với ác; nó
hiểu ác cũng là một mặt của cuộc sống, ñối lập nhưng không tách rời với nó, vì
