1369
ma báo thù (số 157) là thuộc dạng kết cấu nói trên. Vốn xuất hiện từ ñầu câu
chuyện trong tư cách một "con ma", mà tiền kiếp là một tên cướp bị xử trảm,
nhân vật chính của truyện có vẻ rất khó giữ ñược nhân tính. Hơn thế nữa, cái
việc y báo thù cho mình lại có lý do chính ñáng, lẽ thường ai cũng thông cảm, vì
kẻ thù của y ñã từng nuốt trôi lời hứa, ñể y vừa mất tiền vừa phải chịu tội tử
hình. Ấy thế nhưng chỉ mới sau một lần trả thù, lương tri của nhân vật ñã kịp
thời ñược ñánh thức. Ở phần kết thúc, khi "con ma" tự phân bua với bạn: "Làm
cho con nó ñiên khùng một dạo như thế là ñủ" nhằm giải thích việc nó từ bỏ sự
trả thù vô nghĩa, thì vô hình trong ñằng sau bóng dáng "phi nhân" của nhân vật
cũng ñã lấp lánh một phẩm chất người.
Với tâm lý thể tất nhân tình truyền thống trong nhiều mối quan hệ ứng xử
(trong họ, ngoài làng, và giữa "bàn dân thiên hạ" cả nước) tác giả dân gian còn
tìm ra nhiều hình thức phát triển của kết cấu chính - tà rất ñặc sắc, nhằm ñề cao
lòng nhân ái của cả cộng ñồng. Chẳng hạn, khi cái ác ñã có chiều hướng chuyển
hóa, truyện cổ tích bao giờ cũng ñẩy cho sự chuyển hóa ñó nhanh hơn, và ñền
ñáp cho sự tự nguyện chuyển hóa này những phần thưởng ñích ñáng, nhiều khi
vượt quá mức bình thường. Trong truyện Sự tích sông Nhà-bè hay là truyện Thủ
Huồn (số 30), nhân vật chính là người từng gây ra bao nhiêu tang tóc, làm "tán
gia bại sản" không biết bao nhiêu người. Nếu cứ ñúng tội gia hình thì dù hối lỗi
ñến ñâu y cũng không làm sao có thể toàn mạng. Thế nhưng khi y ñã ý thức
ñược sự nghiêm trọng của tội lỗi và quyết tâm rửa bằng sạch, tác giả lập tức cho
y ñược ñền bù ở kiếp sau, thậm chí còn ñược ñền bù nhiều hơn cái mức người
nghe truyện chờ mong: sau khi chết Thủ Huồn ñược ñón ngay về làm vua
Trung-quốc. Như thế, trên bình diện tư tưởng, truyện cổ tích Việt-nam ñã ñặt
một vấn ñề có tầm triết lý sâu sắc: mục tiêu của cuộc ñấu tranh chính - tà, thiện -
ác của con người không phải là diệt trừ cái ác cho ñến tận gốc - mong mỏi ñiều
ñó biết ñâu lại chẳng là một ảo tưởng - mà vấn ñề cốt thiết hơn nhiều là làm sao
