1366
cả cõi mộng nữa, của truyện cổ tích ñều không khác biệt với không gian cõi trần.
Riêng thế giới cõi âm, do chịu ảnh hưởng của Phật giáo nên có hình ảnh Địa
ngục với mười tầng hay mười tám tầng sâu - mà ta có thể nhận ra qua các cụm
tượng bằng ñất hoặc bằng gỗ do bàn tay dân gian chế tác ở nhiều ngôi chùa dân
dã. Nhưng ñấy là nơi lũ quỷ sứ trừng phạt tội nhân theo lệnh của Diêm vương,
một loại nhà tù phân loại theo thứ bậc nặng nhẹ, còn ngoài ra, cõi âm cũng vẫn
bình lặng, có núi sông và cảnh vật ñẹp ñẽ, và không hề trải qua những khổ ñau
quằn quại như cái thế giới ñịa ngục trong thần thoại Hy-lạp (Mythologie
Greque) do vị thần Ha-ñex (Hades) cai quản, hay thế giới huyền ảo mà Đan-tê
(A.Dante) miêu tả trong Thần khúc (La divine comédie) ở thế kỷ XV. Chẳng
phải trong truyện Phạm Công - Cúc Hoa, Phạm Công nhớ vợ, ñược ñánh ñồng
thiếp ñể xuống âm phủ tìm nàng, nhưng ñi tìm khắp nơi vẫn không thấy, cuối
cùng cả người và ngựa lần xuống một dòng sông tắm mát, ngờ ñâu gặp lúc bọn
ñầy tớ gái nhà Cúc Hoa cũng ñang tắm ở ñây; chúng ñã ngượng ngùng bỏ chạy
lên bờ, sau ñó chạy về trình với chủ, nhờ ñó mà hai người gặp lại nhau...? Cái
thế giới mà Phạm Công phải xông xáo khắp nơi ñể tìm nàng Cúc Hoa nào có gì
phân biệt với cõi dương gian ñâu!
Có thể là trong thế giới quan của người Việt từ thời cổ ñại vốn ñã mang
những quan niệm ñơn giản, thô sơ về vũ trụ, nên khả năng tưởng tượng về sau
ñó ít có ñiều kiện nảy nở. Nhưng ít nhất, theo chúng tôi thì tâm lý của lối sống
làng xã phẳng lặng vào giai ñoạn trung thế kỷ ñã ảnh hưởng một phần khá lớn,
vì như ta biết, giữa người Việt và người Mường vốn có mối liên hệ lâu dài và
gần gũi, vậy mà tưởng tượng của người Mường trong truyện Đẻ ñất ñẻ nước lại
khác chúng ta rất nhiều: cái không gian của thế giới bên kia ñược câu chuyện vẽ
ra thật lắm nấc, như Mường Trời (Klơi), Mường Bằng (Pưa) và Mường Bằng
dưới (Pưa tín). Và so với xã hội trần gian thì những xã hội này ít nhiều ñều là
biểu hiện ñối nghịch, hoặc huyền ảo hơn nhiều, ví dụ xã hội trần thế: bên này
sáng thì bên kia là tối, bên này ñêm thì bên kia là ngày, "bên này chó thì bên nọ
là chim"...
Cũng như ñã ñược nhắc ñến ở ñặc ñiểm thứ nhất, xu hướng ñi gần với lý tính
trong tưởng tượng nghệ thuật cũng là một sản phẩm của tâm lý dân tộc vốn ñã
xuất hiện từ rất lâu ñời. Trong truyện cổ tích Việt-nam, không những người ta
muốn có những kiểu hư cấu theo mẫu hình người, mà người ta còn muốn gạn
lọc, tước bớt ñi những gì có vẻ như thái quá hay bất cập. Trạng thái ñối lập
nhiều mặt trong quan hệ nhân vật (nhất là quan hệ ñẳng cấp) bị giảm thiểu, và
những tình huống gay cấn, những cách xử lý tàn khốc, những căng thẳng về kịch
tính trong chiều hướng phát triển của nhiều truyện, cũng bị xén gọt ñi. Có nghĩa
là nghệ thuật truyện cổ tích Việt-nam không cho phép ñẩy tình tiết tới những kết
cục không có hậu và tạo ra những nút thắt quá bất ngờ.
