1373
Với ý thức và cảm quan thẩm mỹ lành mạnh, pha chút ngây thơ của người
bình dân, truyện cổ tích thường bộc lộ quan niệm cho rằng sự thật nhất ñịnh sẽ
thắng dối trá, cái thiện bao giờ cũng thắng cái ác, cái tích cực trước sau sẽ ñè
bẹp cái tiêu cực; nó ca ngợi ngoài sự thông minh, tài trí, sức khỏe, là những
phẩm chất cao ñẹp: lòng thủy chung, ngay thẳng, tính cương trực, hành ñộng vì
lẽ phải, v.v... ñồng thời cũng chĩa mũi nhọn vào những thế lực hắc ám, tàn ác,
những thói hư tật xấu của con người.
Đương nhiên quan niệm thiện - ác, tốt - xấu này không thể thoát ly hoàn toàn
nhân sinh quan và luân lý quan của giai cấp thống trị. Đứa con tiếc gà ñịnh chôn
mẹ bị thần Sét ñánh chết; người anh tham lam, ngu ngốc chuốc lấy hậu quả bi
ñát; cả một cộng ñồng làng trở thành một tổ chức cướp của giết người bị triệt hạ
và bị hành hình, v.v... ñó là công lý của nhân dân nhưng không có gì trái ngược
với ñạo ñức và pháp lý chính thống. Cũng vậy, truyện Người thợ ñúc và anh học
nghề (số 122) răn ñe sự phản bội, lòng nham hiểm cũng như tính tham lam;
truyện Thử thần và Miêu thần (số 140) nói về mối quan hệ giữa tội ác và hình
phạt gắn với nhau như hình với bóng; truyện Người ñầy tớ và người ăn trộm (số
106) bao hàm một sự so sánh hơn kém giữa tài trí trong bất lương với tài trí mà
lương thiện, v.v...; chắc chắn ở những truyện ñó cách hiểu của nhân dân và cách
hiểu của giai cấp thống trị cũng chỉ là một mà thôi. Thậm chí, không ít truyện cổ
tích lẽ ra chiều hướng giải quyết có thể khác ñi, nhưng vì bị khuôn trong mô
hình ñạo lý chính thống quá chặt, tác giả vô tình ñã sử dụng hệ thống ấy làm
ñường mạch phát triển của truyện. Ví dụ trong truyện Ông già họ Lê (số 153),
cảm hứng của người kể ñã nghiêng hẳn về phía pháp lý chính thống khi bắt buộc
vợ chồng người chị gái phải trả lại cho ñứa em trai khác mẹ tất cả của cải của
người bố ñể lại; truyện Giết chó khuyên chồng (số [50]) có gì khác hơn là sự ñề
cao chế ñộ gia trưởng, trong ñó người ta chỉ cần biết mối quan hệ huyết thống
giữa các thành viên trong một dòng họ, một gia ñình; hay là truyện Sự tích khăn
tang (số 186): thái ñộ và hành ñộng tuyệt tình của ông bố ñối với các cô con gái
của mình phải chăng cũng nhằm biểu lộ lập trường của nhân dân, từ trong tiềm
thức vẫn coi chế ñộ phụ quyền là hợp lý...
Tuy nhiên, nếu xét toàn bộ kho tàng truyện cổ tích Việt-nam thì không thể nói
quan niệm ñạo lý của dân gian không có gì ñặc biệt, càng không thể nói chúng
hoàn toàn rập khuôn ñạo lý chính thống. Trong khá nhiều truyện, nhân dân vẫn
có cách nhìn riêng của mình về mọi lý lẽ ở ñời, không chịu lệ thuộc một sự khu
xử áp ñặt nào. Không những thế, một số truyện cá biệt còn bộc lộ ngấm ngầm
một thứ quan niệm mà ta có thể nói là "bạo thiên nghịch ñịa", tức là mang dạng
thức ñối nghịch với hệ thống nhân sinh quan và luân lý quan vẫn ñược xã hội
thừa nhận.
2. Trước hết, ñối tượng ñầu tiên ñược tác giả truyện cổ tích bênh vực và hết
lòng che chở thường là những con người nghèo khổ bất hạnh, những kẻ bị ñè
