1377
một cách ý nhị hơn cả lại là những danh hiệu dùng ñể tôn xưng nhân vật của
mình. Đó không chỉ là những cách xưng hô thuần túy mang tính ước lệ. Mỗi một
cách xưng hô ñều biểu thị một cấp ñộ riêng trong tình cảm của người xưng hô
với ñối tượng. Ta thấy có bốn cấp ñộ chính:
1. Ở cấp ñộ uy tín, nhân vật có khi ñược gọi là "vua" (trường hợp này cũng
tương tự với truyện dân gian Nga). Vua, song không nhất thiết câu chuyện phải
ñưa nhân vật lên ngôi, mà niềm tôn kính của dân gian nghiễm nhiên ñặt nhân vật
vào ngôi ấy. Nghĩa là nhân vật xứng ñáng tư cách thủ lĩnh (về oai phong, võ
nghệ, khả năng thu phục người khác), ñứng vượt lên trên tất cả mọi người không
cần bàn cãi. Ví dụ "vua Lía", "vua Ba Vành"...
2. Ở cấp ñộ tài năng, nhân vật nhiều khi ñược gọi là "trạng". Đây là cách gọi
tương ñối phổ biến trong cổ tích. Trạng, bắt nguồn từ chữ "trạng nguyên" ñược
dân gian hóa, là người giỏi nhất, ñứng ñầu về một năng lực, một sở trường, ví
dụ: trạng Ăn (Lê Như Hổ), trạng Vật, trạng Cờ, thậm chí trạng Lợn, trạng
Quỳnh. Trạng không ñạt ñến một uy quyền tối cao như vua nhưng lại gần gũi xã
hội bình dân hơn hẳn vua.
3. Ở cấp ñộ phép thuật, nhân vật cũng có khi ñược gọi là "thánh", như Thánh
Gióng, Thánh ñịa lý Tả Ao, Thánh Khổng Lồ... Năng lực của nhân vật mang
tính siêu nhiên, thần bí, vượt khỏi xét ñoán của thế giới cõi trần và ñược nâng
lên bình diện tín ngưỡng. Nhưng thánh với nghĩa gốc "thánh nhân" ñã mang
theo một giá trị mới, nặng tính chất dân gian, chứ không còn là bậc thánh của
nho sĩ, cũng không có nghĩa thánh thần trong thần tích do nho sĩ tô vẽ. Và số lớn
nhân vật vẫn thuộc tiểu loại cổ tích lịch sử, chỉ một số không nhiều lắm trở
thành cổ tích thần kỳ. Sức mạnh của nhân vật chủ yếu vẫn hướng về cuộc ñời,
giải ñáp những yêu cầu mà cuộc ñời ñòi hỏi.
4. Ở cấp ñộ quan hệ ân nghĩa sâu nặng ñối với dân chúng một vùng miền cụ
thể, nhân vật lại có thể ñược thay thế cách xưng hô thông thường bằng cách gọi
họ hàng thân tộc, ví dụ "cha Hồ, chú Nhẫn, mẹ Chân" (truyện Chàng Lía, số 64).
