1379
lấy chồng hoàng tử, nhưng ý nguyện chân thành và tấm lòng trong trắng vô tư
của cô cuối cùng ñã giúp cô toại nguyện, trong khi kẻ mưu toan chiếm ñoạt cô
bằng sự lừa dối lại chuốc lấy số phận bị hổ vồ. Riêng ñối với những ai từng
nhúng tay quá sâu vào tội lỗi, nghiệp chướng tích lại quá dày, thì sự cải tạo số
phận có khó khăn hơn, song cũng không hẳn ñã tuyệt vọng. Một sự cố gắng vượt
bực và chân thành cải tà quy chính, nói như ngày nay là "năng ñộng cá nhân
cao", thì thế nào cũng xoay chuyển ñược tình thế, giảm thiểu ñến mức tối ña
trạng huống bi ñát, lẽ ra phải chịu, như một Thủ Huồn kiên trì thu nhỏ cái gông
của mình ở ñịa ngục, cho ñến lúc ñổi hẳn kiếp, ñược thác sinh làm vua Trung-
hoa. Ngược lại, ñối với kẻ vốn ñược thiên mệnh nuông chiều, ngay từ ñầu ñã
dành cho một sự ưu ñãi, thì thế nào? Dân gian không bao giờ lại chấp nhận dễ
dàng một cách xếp ñặt "tiên thiên" như vậy. Phải cọ xát, sàng lọc phẩm chất của
mỗi con người trên hành trình sống thực tế của họ. Nếu căn cốt người nào không
vững, phạm hết từ sai lầm này ñến tội lỗi khác, thì dù có "phúc ñức sâu dày" bao
nhiêu ñi nữa, cũng ñến phải bó tay trước "phép công"
1
mà thôi. Anh nho sinh
trong truyện Chưa ñỗ ông nghè ñã ñe hàng tổng (số 52) chẳng phải có một bản
mệnh vô cùng tốt ñẹp ñấy hay sao? Nhưng anh ta ỷ vào ñiềm báo do người thủ
từ cung cấp, chưa ñỗ ông nghè ñã toan bỏ vợ và chiếm ñất của người, kết quả
anh bị xóa tên trong sổ thiên tào, thi mãi không ñỗ, cuộc ñời dần dần tàn lụi.
Thiên mệnh dưới con mắt nhìn của truyện cổ tích rõ ràng không phải là một cái
gì nhất thành bất biến, mà thực tế con người có thể tác ñộng ñể thay ñổi nó. Đó
là ước mơ và cũng là triết lý nghiệm sinh của dân gian. Còn nếu gặp những
trường hợp ñặc biệt, con người phải ñối diện với một sự bất công gay gắt của
mệnh mà không tài nào hiểu nổi, bằng tu dưỡng ñạo ñức cũng không tìm ñược
lối thoát ra, thì dân gian sẽ không loại trừ khả năng kêu gọi sự vùng lên chống
lại. Trong truyện Sự tích ñầm Mực (số 29), hai anh em nhà Gàn, con thần Nước,
ñã tự nguyện ñánh ñổi lấy cái chết, ñể giúp ñỡ thầy học chống lại lệnh "phong
bế" vô lý của thiên ñình. Họ chết nhưng lý trí sáng suốt ñã chiến thắng sự mù
quáng tàn bạo của mệnh trời. Câu chuyện là một vở bi kịch lạc quan của con
người trước khát vọng làm chủ số phận.
Bên cạnh tư tưởng "thiên mệnh", thế giới quan dân gian cũng liên quan ñến tư
tưởng tôn giáo. Nhưng như ñã nói, ở Việt-nam tư tưởng tôn giáo không có ñiều
kiện bắt rễ sâu trong ñời sống, và loại truyện truyền bá tôn giáo yếm thế trong
khi truyện cổ tích Việt-nam vốn không có nhiều. Còn các nhân vật vốn là biểu
tượng của tôn giáo như Bụt, Tiên, Ngọc Hoàng... thì ñều ñã ñược cái nhìn thực
tiễn của dân gian - dân tộc nhân cách hóa ñể trở thành những lực lượng cứu tinh
ñối với mọi người dân cùng khổ. Hình ảnh Bụt ñược người Việt xếp cao hơn cả
1
Truyện Phạm Tải - Ngọc Hoa:
Thương anh em ñể trong long
Việc quan em cứ phép công em làm.
