1380
vị vua cõi trời là Ngọc Hoàng Thượng ñế, ví dụ ở truyện Phạm Nhĩ hay là sự
tích ông Ba mươi (số 156), tài phép như Ngọc Hoàng vẫn núng thế trước Phạm
Nhĩ, phải cầu ñến phép thần thông của Phật mới bắt ñược tội nhân. Truyện cổ
tích Việt-nam thường xây dựng Ngọc Hoàng thành một nhân vật khó tính, trang
nghiêm, còn Bụt mới thật sự hiện thân cho vẻ ñẹp hiền từ và nhân hậu. Bụt luôn
luôn xuất hiện ñúng lúc ñể giải cứu cho những ai ñang ở trong tình thế quẫn
bách nhất, nên ñấy cũng là một phương tiện thẩm mỹ giải tỏa ẩn ức, làm người
nghe truyện thỏa mãn.
Đạo giáo in dấu trong cổ tích không ñược rõ nét bằng Phật giáo và Nho giáo.
Tư tưởng nhàn tản, chủ nghĩa hư vô là miếng ñất khá mầu mỡ của văn học thành
văn, nhưng lại khá xa lạ với văn học dân gian Việt-nam. Truyện Phạm Viên
dường như có mục ñích ñề cao một nhân vật tu hành theo Đạo giáo, có nhiều
phép thuật linh thiêng, nhưng câu chuyện lại có thể gây phản tác dụng với chính
Đạo giáo khi nội dung cho thấy, muốn trở thành bậc tiên phong ñạo cốt, người tu
hành phải trải qua ñủ mọi thử thách vừa vất vả vừa kinh khủng. Kiểu sống lánh
ñời vô vi của Đạo giáo nói chung không mấy khi mê hoặc ñược những con
người bám trụ trong thực tiễn. Nho giáo ñược truyện cổ tích mặc nhiên ñề cao
bởi lẽ như ta biết, nho sĩ là một lực lượng quan trọng góp phần vào hoạt ñộng
sáng tác và chỉnh lý truyện dân gian. Truyện Người học trò với ba con quỷ (số
131) cho ta hình ảnh anh học trò chỉ "ñọc sách thánh hiền" vậy mà trị ñược quỷ
dữ hơn cả pháp sư và phù thủy.
Có lẽ ở ñây cách nghĩ thiết thực của dân gian về cuộc ñời ñã bắt gặp thái ñộ
"kính quỷ thần nhi viễn chi" 敬 鬼 神 而 遠 之 - kính trọng quỷ thần nhưng xa
nó - của ñạo Khổng. Mặc dù vậy, hình ảnh Khổng Tử, bậc thầy chí tôn của nhà
nho, vẫn không hề thấy xuất hiện trong cổ tích (trừ một vài lần hiếm hoi ñóng
vai phản diện trong truyện cười) như vai trò của Bụt hay Ngọc Hoàng.
Một mặt bình dân hóa tư tưởng tôn giáo nhằm mượn nó lý giải những nguyện
vọng thực tiễn, mặt khác dân gian cũng trực tiếp tấn công vào tôn giáo bằng tư
tưởng vô thần. Trong sinh hoạt nghi lễ ở ñền chùa, những "thần tượng" của tôn
giáo (thần, phật) lúc nào cũng hiện lên uy nghi, nhưng ñi vào cổ tích không phải
không có lúc chúng trở thành ñối tượng châm biếm, chẳng hạn các truyện Vua
Heo (số 104), Quận He (số 97), Trạng Hiền (số 81), Nợ như chúa Chổm (số
44)... Trong truyện Vua Heo, anh nông dân Heo là người có mệnh thiên tử.
Nhưng anh tuyệt không biết gì ñến mệnh ấy; sự sống khốn khó và thực dụng
buộc anh có lúc phải làm những việc bất kính là vứt cả tượng Long thần xuống
ñất ñể kiếm chỗ nằm. Khó có thể biết Heo ñạt ñược thắng lợi cuối cùng là do
"mệnh", hay chính do tư tưởng vô thần ñã giúp Heo gạt bỏ ñược mặc cảm trước
mọi thứ uy lực vô hình và ñi ñến ñích! Dưới một hình thức khác, mưu trí và sức
khỏe của Bảy Giao và Chín Quỳ (số 74) làm cho bao nhiêu phép thiêng của thần
