1382
nam trong suốt mấy nghìn năm
1
. Dưới nhiều hình thái khác nhau, truyện cổ tích
Việt-nam ñã dám phản kháng cả quân quyền và thần quyền. Về bản chất, ñó là
cuộc ñấu tranh xã hội chủ chốt, lâu dài của cộng ñồng người Việt ñược phản ánh
qua cổ tích, ñược mỹ học dân gian chắt lọc ñể ñúc nên những mẫu hình tiêu biểu
cho cái ñẹp và sự sống có tính chất hồn nhiên, dân dã, trên nhiều chặng ñường
lịch sử. Những mẫu hình này mang ñậm cốt tính dân tộc ngay từ thủa dân tộc
chưa ra ñời. Sức ñề kháng ñối với những tập tục, thành kiến ñè nặng lên con
người, khát vọng sáng tạo nên những giá trị mới thay thế các giá trị cũ kỹ, sự
phản ứng thường trực ñối với những gì tầm thường, ti tiện và ước mơ xây dựng
một trật tự công bằng hơn, hợp lý hơn... ñó là những gì căn bản nhất ñã góp phần
làm cho thế giới nhân vật ña dạng của cổ tích dân tộc gắn kết lại một cách nhất
quán với nhau.
Và các nhân vật của cổ tích bất kể xuất hiện trong tư cách nào và hoạt ñộng ở
môi trường nào, ñều như có một ñộng lực thôi thúc bên trong, khiến họ trở nên
gần gũi. Không phải chỉ có Hầu Tạo (số 98), chàng Lía (số 64) dám khinh rẻ bọn
quan lại chấp chính ñương thời và lực lượng hùng hậu của chúng, ñến Từ Thức
(số 130), ông Dọng (số 123) cũng tỏ ra bất bình ñối với thiết chế xã hội. Nếu cái
chết của hai ông tướng ñá Rãi (số 62) như một lời nguyền nghiêm khắc của lịch
sử, trước mọi ý thích dựng xây ñồ sộ, phung phí sức người sức của, của những
kẻ cầm ñầu không tỉnh táo, thì cái chết của ông Dầu bà Dầu (số 31) lại là một lời
nguyền rủa khác của công luận, vạch ñúng tim ñen kẻ cá nhân vị kỷ, làm nhức
nhối tâm trí nhà vua bạo tàn. Với tấm lòng khẳng khái, vô tư và tài năng sẵn có,
Quan Triều (số 139), Cố Bu (số 96), Nam Cường (số 95) ñã giành ñược những
món tiền và thóc bất lương ñem phân phát cho người nghèo khó, thì cũng phải
với một tinh thần vị tha cao cả, Cố Ghép (số 94), Đại vương Hai (số 69), Điền
quận công (số 71) mới dám ñứng ra ñương lấy những "ñại sự" trong tình thế bắt
buộc phải quên mình. Một sự phản tỉnh của Thủ Huồn (số 30) là ước mơ của dân
gian ñưa con người trở lại với lương tri lương năng (cũng là ước mơ không
tưởng xóa bỏ mọi sự áp bức bất công bằng sám hối tự nguyện), thì một sự phản
tỉnh của Lý Ông Trọng (số 73), lại là ước mơ ñược sống yên ổn trong cộng ñồng
bộ lạc thân thiết của mình, không bị một kẻ thù bên ngoài mạnh hơn uy hiếp (về
sau sẽ ñược bồi ñắp, củng cố thành truyền thống yêu nước).
Đành rằng truyện tự sự dân gian nước nào cũng kết tinh những phẩm chất ñẹp
ñẽ của cộng ñồng dân tộc, nhưng cái phẩm chất ñược cố kết lại thành một nét
ñặc trưng của rất nhiều hình tượng nhân vật trong truyện cổ tích của người Việt:
nhạy cảm với nỗi nhục bị ñè nén, không chịu nổi lối sống hèn mọn và bất khuất
trước mọi kẻ thù, cũng là nét ñặc trưng cao nhất xuyên suốt mọi tiến trình lịch sử
1
Nếu tính từ trước thời Bắc thuộc, chế ñộ quân chủ của chúng ta ñã tồn tại rất lâu, mặc dù
hình thái kinh tế xã hội có thể khác nhau.
