1384
kiệt)
1
- những người nữ tài ba, dũng cảm, lập ñược một kỳ tích vượt hẳn nam
giới ñược cả vùng hâm mộ, vẫn còn lưu lại khá nhiều. Chẳng hạn các truyện Ao
Phật (số 155), Vợ ba Cai Vàng (số 103), v.v...
Các truyện này có thể là cổ tích thế sự hoặc thần kỳ, nhưng phần lớn là cổ tích
lịch sử. Trí nhớ của dân gian vẫn còn tô ñậm hành vi cụ thể - lịch sử của nhân
vật, ñặc biệt là những hành vi vũ dũng. Và càng gần với thời cận ñại thì sự bảo
lưu ký ức lại càng rõ nét: số lượng truyện về các nhân vật nữ ñảm lược nhiều
hơn hẳn trước kia, tên tuổi cũng gần với sự thật hơn, như các truyện bà Thiếu
phó mà có tác giả dân gian ñã ñặt thành truyện vè
2
, vợ Quận Tề, vợ ba Đề Thám,
vợ Đốc Quất, vợ lẽ Đội Quyên... Hầu hết nhân vật nữ trong các truyện này ñều
tham gia trận mạc cùng với chồng, nhằm chống lại chính quyền ñương thời.
Nhưng khi ñi vào truyền thuyết hoặc cổ tích, họ lại không có tên riêng, chỉ giữ
lại chức tước hoặc tên của chồng. Có lẽ ñây là hiện tượng nói lên ñược phần nào
quy luật vận ñộng từ lịch sử ñi tới truyền thuyết. Lịch sử chính là những cuộc
nội chiến, cuộc khởi nghĩa chống triều ñình, hoặc chống Pháp... mà người chồng
của các nhân vật nữ ñóng vai chủ chốt, như những trận kịch chiến chống Nguyễn
Ánh của Trần Quang Diệu, phong trào Đề Thám... Nhưng bản lĩnh và tài năng
ñột xuất của các bà vợ tham gia phong trào ñã nổi bật lên giữa ba quân, ñập
mạnh vào cảm quan dân gian. Dân gian ñã chọn riêng họ làm chủ ñề của truyện
chứ không lấy nguyên câu chuyện của cả phong trào, bởi ñây là lịch sử ñược ánh
xạ qua cảm quan thẩm mỹ. Mặt khác cũng có thể thấy, mối quan tâm của sáng
tác dân gian về người phụ nữ khác thường, trước hết hướng về người phụ nữ có
thài thao lược, có vai trò trong chiến trận. Tất nhiên do ñây là loại người ñộc
ñáo, phi phàm, nên họ ñều có kết thúc ñột ngột bằng cái chết oanh liệt, hoặc hóa
thân vào cõi bất tử. Không một ai sống già với thế tục.
Thực ra, ñứng về bản chất mà nói, nhóm truyện "nữ kiệt" cũng là những
truyện ñề cao sự phản kháng của người nữ ñối với trật tự xã hội. Vì thế, trên
nhiều phương diện, chúng lại khá gần gũi với hai nhóm truyện mà chúng tôi sẽ
dẫn giải kế tiếp dưới ñây, mặc dù xét từ tính thuần nhất của chủ ñề ca ngợi
người nữ thì có thể giữa ba nhóm vẫn có nét khác nhau.
Nhóm truyện ñáng nói sau "nữ kiệt" chính là "nữ quái" (kỳ quái). "Nữ quái"
bao gồm những nhân vật nữ có tính khí ngỗ ngược, không chịu khuôn mình vào
thói thường. Nếu "nữ kiệt" hấp dẫn tác giả dân gian ở tài trí, vũ dũng, thì "nữ
quái" lại hấp dẫn ở phong cách bướng bỉnh, ngang tàng. Họ luôn luôn có những
1
Chúng tôi tạm gọi tắt những chữ "anh kiệt" thành kiệt, "kỳ quái" thành quái, "tiết liệt" thành
liệt, "mưu trí" thành trí, và ghép với chữ nữ, nhưng không ghép theo Hán ngữ như "liệt nữ",
"kỳ nữ"... mà ghép theo tiếng Việt
2
Tức là Vè bà Thiếu Phó, phân biệt với Vè bà Phó tức là truyện Mã Long Mã Phụng chịu ảnh
hưởng của tuồng.
