1385
hành vi bị tập tục coi là "phạm thượng", như chống lại phụ quyền và nam quyền.
Họ bị người ñời trách móc, ñàm tiếu, ñồn ñại, nhưng chính sự ñồn ñại cũng phản
ánh một nghịch lý: ngay trong tâm lý sợ hãi người ta ñã rất thích thú trước một
cái gì khác lạ, vượt lên trên tầm hiểu biết của mình. các nhân vật Liễu Hạnh (số
137), Tiên Dung (số 28)... ñều thuộc loại người này. Cả hai mặt thích thú và sợ
hãi ñã cùng lúc tác ñộng ñến tâm lý sáng tạo của dân gian, khiến nhiều nhân vật
"nữ quái" ñược thể hiện trong truyện cổ tích với một bản sắc ña dạng: vừa bị
xem là thần tiên, yêu ma, lại vừa là nơi ấp ủ niềm tin, gửi gắm khát vọng, ý chí
tự do của quần chúng. Ở chỗ này dân gian có khác với nho sĩ. Đối với loại nhân
vật ñi quá khuôn phép, nho sĩ dù có ñồng tình ñến mấy vẫn phải trình bày họ
dưới hình thức phản diện, như Nguyễn Dữ trong truyện Ma cây gạo, Nghiệp oan
của Đào thị (Truyền kỳ mạn lục), trong khi ñó nhãn quan dân gian lại rộng rãi,
phóng khoáng hơn, cho phép mình thể hiện họ như những con người có cá tính,
ñầy sức sống, và có lúc có nơi còn bày tỏ không giấu giếm thái ñộ ñồng tình.
Chỉ duy ở kết cục, bao giờ dân gian cũng thần kỳ hóa nhân vật, cho họ ñi vào cõi
anh linh, không giữ lại gốc rễ thế tục của họ, và như thế là về kết cấu cũng thống
nhất với loại truyện "nữ kiệt". Phải chăng thần kỳ hóa trong trường hợp này là
một phương thức ñáp ứng ñược sự chuyển hóa trong cảm xúc thẩm mỹ: xa lạ mà
chính là gần gũi, phê phán mà chính là ca ngợi
1
?
Còn có một nhóm nhân vật thứ ba, thấp hơn hai loại trên một bậc, nhưng vẫn
là một dạng nhân vật nữ ñặc biệt, ñược truyện cổ tích chú ý khai thác, mà ta có
thể tạm gọi là nhóm nhân vật nữ "thức tỉnh". Họ là những con người bình
thường, hết lòng tin vào trật tự, công lý, tín ngưỡng, tập tục, do xã hội an bài.
Nhưng một biến cố nào ñây ñã làm sụp ñổ tất cả. Họ chợt bừng tỉnh trước thực
tế quá tàn nhẫn. Và ñể phản ứng lại, họ ñã hành ñộng một cách dữ dội, quyết
liệt, qua ñó nhân cách và bản lĩnh ñược soi rõ. Cái ñôn hậu hàng ngày bỗng biến
thành cái cứng rắn. Nhân vật Thanh Đề trong Sự tích cái chân sau con chó (số
19) ñã dùng ñến ngón ñòn trả ñũa cay nghiệt là làm bánh nhân thịt chó ñể lật tẩy
thói hám lợi của những kẻ nấp bóng nhà chùa. Còn người vợ anh thợ sơn tràng
lấy nhầm phải tên phản bạn trong truyện Con cóc liếm nước mưa (số 141) thì
còn ghê gớm hơn: nàng ñã phục rượu cho người chồng mới rồi trói hắn lại, mổ
lấy quả tim ñể cúng vong hồn chồng cũ. Họ ñều là những ñối tượng thẩm mỹ có
tính ña nghĩa: tàn nhẫn mà chính trực, thấp hèn mà vô cùng cao cả
2
.
1
Chúng tôi không căn cứ vào ngôn ngữ truyện kể lưu truyền hôm nay ñể nói rằng những
truyện ñó chỉ có ca ngợi nhân vật mà không có chỗ nào phê phán.
2
Cũng có thể xếp vào nhóm này nhân vật nữ kiện chồng trong truyện Hai bảy mười ba (số
201). Câu chuyện tuy có vẻ khôi hài nhưng ý nghĩa phản kháng rất sâu sắc. Hành ñộng ñi kiện
chồng của người vợ bề ngoài chỉ vì một bát chè chồng ăn vụng, nhưng thực chất là ñể phản
ứng lại sự áp bức của nam quyền, mà câu chuyện ñúc kết thành lời nói vần vè ñặt vào kết
thúc: "Cha mẹ nói oan, quan nói hiếp, chồng có nghiệp nói thừa".
