1387
nghĩa gì tích cực. Dân gian ñã không hạ thấp tiêu chuẩn cái ñẹp ñến mức ấy.
Trong khi ñề cao sự kiên trì chịu ñựng, dân gian ñồng thời cũng gửi gắm vào họ
triết lý sống "thừa trừ" và "tương ñối": sự xứng ñôi vừa lứa về sắc về tài trong xã
hội, xưa nay vẫn là chuyện vô cùng. Chỉ có thể bằng lòng với cái mình có chứ
không bao giờ có cái vẹn toàn (Con vợ khôn lấy thằng chồng dại, như bông hoa
lài cắm bãi cứt trâu, số 47). Hơn nữa, quan niệm của dân gian về sự kiên trì chịu
ñựng không hề ñồng nghĩa với thụ ñộng, cứng nhắc. Những người phụ nữ trong
truyện giữ thủy chung với chồng nhưng bằng trí thông minh, lòng nhẫn nại, và
thiên bẩm của người phụ nữ, ñã tìm ñược cách dạy khôn cho chồng, làm cho
chồng sáng mắt, ñổi tính, trở lại ñằm thắm với vợ (Gái ngoan dạy chồng, số 90),
hoặc trở nên sáng láng, gây dựng ñược cơ nghiệp và hạnh phúc gia ñình (Đồng
tiền Vạn Lịch, số 41). Để cực tả vẻ ñẹp của nhóm nhân vật nữ "nhẫn nại" ở ñây,
thủ pháp thường thấy của truyện cổ tích là xây dựng hình ảnh sóng ñối của từng
cặp nhân vật: bên cạnh hình ảnh người phụ nữ mẫn tiệp, sắc sảo, nhạy cảm, bao
giờ cũng có hình ảnh người chồng bị cách ñiệu hóa theo hướng trào phúng hay
hoạt kê thành một mẫu người ñối xứng: ngốc nghếch, ngớ ngẩn, phũ phàng,
nóng nảy...
Bây giờ chúng ta có thể tổng kết cả hai hệ thống nhân vật nữ ñược truyện cổ
tích Việt-nam biểu dương: một bên là hệ thống nhân vật ñối kháng với xã hội
(hệ thống I), xếp theo thứ tự từ cao ñến thấp: anh kiệt, kỳ quái, thức tỉnh; một
bên là hệ thống nhân vật nữ bảo vệ trật tự xã hội (hệ thống II), cũng xếp theo thứ
tự từ cao ñến thấp: tiết liệt, mưu trí, nhẫn nại. Các phẩm chất quy ñịnh ñặc trưng
của mỗi nhóm trong từng hệ thống thật ra không hoàn toàn tách biệt với nhau
mà có lúc lẫn lộn, và cũng dễ dàng chuyển hóa, chẳng hạn về mặt thông minh
mà nói, hai nhóm nữ "mưu trí" và "nhẫn nại" không thể nói là thua nhóm nữ "tiết
liệt"... Nếu xét tương quan giữa hai hệ thống thì sự khác nhau cơ bản là một bên,
hình tượng thẩm mỹ mang ý nghĩa công phá, và một bên, hình tượng thẩm mỹ
mang ý nghĩa bảo toàn. Tuy nhiên, xét cho cùng, giữa hai hệ thống vẫn có một
cơ sở lý tưởng chung: gọi là "công phá" nhưng mục tiêu công phá chủ yếu vẫn là
cái ác, cái xấu trong xã hội, cốt ñể giành lại chỗ ñứng cho cái thiện lương, và gọi
là "bảo toàn", nhưng mục tiêu bảo toàn chủ yếu vẫn là cái tốt, cái ñẹp, muốn vậy
thì ñâu có thể dung tha cho cái bất thiện. Đây chính là ñiều kiện ñể chúng ta hiểu
sâu hơn quan niệm của dân gian về các phạm trù "thiện" và "mỹ" trong truyện cổ
tích. Nhìn chung, truyện cổ tích cũng chỉ ca ngợi người phụ nữ mẫu mực theo
những tiêu chí của xã hội chính thống: sự chung thủy, chữ trinh... mà thôi.
Nhưng nhờ gắn bó với ñời sống thực tiễn, dân gian ñã không hiểu những mẫu
mực này một cách bất biến, mà rất "ñộng". Giữ chữ trinh nhưng vì lý do nào ñấy
vẫn có thể hiến dâng cho người mình yêu trước ngày cưới mà chữ trinh vẫn
không sứt mẻ (Nàng Xuân Hương, số 169): giữ lòng thủy chung, nhưng ở cảnh
ngộ nào ñấy vẫn có thể ñi bước nữa mà vẫn rất chung thủy với chồng (Trinh phụ
