1389
giữa Tây và Đông? Có lẽ khi nói ñến tình yêu lý tưởng thì người ta thường tìm
những mẫu người hào hoa phong nhã (nam), những người ñẹp (nữ), những nhân
vật mà ta quen gọi là "trai tài gái sắc". Hoàng tử hay kỵ sĩ, công chúa hay công
nương chính là những mẫu người lý tưởng tiêu biểu cho hạng trai tài gái sắc ở xã
hội phương Tây trung cổ. Xã hội Việt-nam dưới các triều ñại quân chủ, hoàng tử
và công chúa cũng có thể là mẫu người tiêu biểu cho cái hào hoa phong nhã và
cái ñẹp. Vì vậy, trong truyện cổ tích mới có những cô gái ñẹp ước ao lấy chồng
hoàng tử, ví dụ Cô gái lấy chồng hoàng tử (số 144), Bốn cô gái muốn lấy chồng
hoàng tử (số 166). Và cũng có những chàng trai xuất thân nghèo khổ có vinh
hạnh ñược lấy công chúa như Chử Đồng Tử (số 28); những ông nghè, ông trạng,
quan tân khoa tốt số ñược vua ñính ước gả con, như Tống Trân (trong Tống Trân
- Cúc Hoa). Cũng phải là biểu tượng của người ñẹp, thì công chúa mới ñược
dùng ñể treo giải cho những anh hùng nào tiêu diệt ñược ñại bàng, mãng xà...
(như trong Thạch Sanh, số 68; Tiêu diệt mãng xà, số 148, v.v...)
Tuy nhiên, ñối với các xã hội phương Đông cổ truyền, trong ñó có Việt-nam,
giữa nước này và nước khác ít xảy ra những cuộc tình duyên cung ñình, nếu
không phải là những cuộc hôn nhân bắt nguồn từ ngoại giao thuần túy (Mỵ Châu
và Trọng Thủy (số 174), công chúa Huyền Trân và vua Cham-pa (số 34), công
chúa Văn Thành với vua Tây-tạng...). Cho nên, dù có muốn chăng nữa, dân gian
cũng khó có ñiều kiện dựng lên những cuộc tình duyên thơ mộng giữa hoàng tử
và công chúa, giữa nước này và nước kia
1
. Rốt cuộc, ñối tượng của những cuộc
tình duyên thơ mộng dễ chấp nhận hơn cả, hơn nữa, cũng dễ tìm thấy trong hiện
thực, thường là cô gái phú ông hoặc cô gái nhà quan với anh học trò (Duyên nợ
tái sinh, số 173), hay với nhà nghệ sĩ (Cái vết ñỏ trên má công nương, số 188). Ít
thấy những ñề tài cổ tích khai thác tình duyên của người võ sĩ. Có lẽ trong con
mắt quần chúng ñông ñảo, mẫu người hào hoa phong nhã khó tìm ñược ở người
võ sĩ sống theo quân lệnh, hơn là ở nho sĩ hay nghệ sĩ sống bằng sách vở, thơ
phú, hay nhịp phách, tiếng ñàn. Còn như cái ñẹp của người nữ thì cũng phải tìm
ñến những con nhà phú quý hay con nhà quan (mới có ñiều kiện "má phấn môi
son", trau dồi nhan sắc), chứ không dễ tìm ở con nhà dân thường.
Nói ñến tình yêu trong cổ tích là nói ñến vai trò chủ ñộng và mạnh dạn của
nhân vật nữ. Về mặt này, quan ñiểm của dân gian rất công bằng và ñộ lượng.
Những truyện Người cưới ma (số 184), Duyên nợ tái sinh (số 173)... ñều mang
rất rõ ý nghĩa tích cực chống lại những tập tục hôn nhân không vì hạnh phúc lứa
ñôi mà chỉ nhằm vào "môn ñăng hộ ñối", hay nhằm vào tài sản. Các nhân vật nữ
1
Truyện Hoàng Trừu thực ra là một cốt truyện nước ngoài. Còn ở trong nước thì ngay ñến
những cuộc tình duyên giữa công chúa và các ông trạng tân khoa, các quan trong triều, truyện
cổ tích Việt-nam cũng không nói tới, trừ chuyện Tống Trần - Cúc Hoa, vì một lẽ giản dị là
cuộc sống cung ñình quá cách biệt với dân gian, nên mọi "thông tin" giàu chất "truyện" ít lọt
ñến tai các tác giả cổ tích.
