1402
Nói ñến nguồn gốc ngoại lai của truyện cổ tích Việt-nam, trước hết cũng cần
lưu ý có những trường hợp do dùng chữ nước ngoài ñể ghi chép tác phẩm dân
gian nên có thể tình tiết hoặc hình ảnh nhiều lúc bị méo mó, vì chữ nghĩa ñã làm
cho cách hiểu trở nên sai lạc, chẳng hạn hình ảnh "con tinh". Theo quan niệm
của dân gian Việt-nam, con tinh không phải là yêu quái, cũng không ai lẫn lộn
nó với ma quỷ. Về hình thù, nó có phép biến hóa thành người hay vật. Nó
thường chòng ghẹo, nát dọa, thậm chí ñôi khi lén lút có quan hệ tình cảm hoặc
quan hệ sinh lý với người, cũng ñôi khi theo ñuổi việc báo oán, báo ân. Nhưng
gần như không mấy khi nó tàn hại mọi người mà nó gặp. Các con tinh chủ yếu
có nguồn gốc giống nhau là từ một con vật sống lâu năm (ví dụ Tinh con chuột,
số 115), hay một cây cổ thụ (ví dụ Chàng ñốn củi và con tinh, số 121) mà sinh
ra. Truyện Kỳ ngộ ở trại Tây trong Truyền kỳ mạn lục là câu chuyện nói về
những cây liễu, cây ñào bị bỏ quên trong một vườn hoang của nhà quý tộc, hiện
hình thành những cô gái cùng xướng họa thơ từ và giao hoan với chàng thư sinh,
ñó ñích thị là những con tinh. Đồ ñạc bỏ quên lâu năm không dùng ñến, cũng có
thể hóa thành tinh (như Tinh cái chổi trong một truyện của Trung-quốc cũng như
một dị bản của người Đun-gan)
1
.
Tóm lại, trong quan niệm của người Việt cổ, con tinh không phải là con vật
quái dị và cũng không gây tác hại gì ghê gớm. Nhưng từ khi nhà nho sử dụng
chữ Hán ñể ghi truyện cổ thì chữ "tinh" gần như ñã ñược dùng một cách rộng rãi
ñể chỉ bất cứ loại yêu quái nào. Ví dụ trong Lĩnh-Nam chích quái có những con
Cửu vĩ hồ tinh, Ngư tinh, Mộc tinh, Hồ tôn tinh; truyện Thạch Sanh, truyện Ao
Phật ñều có Chằn tinh là những quái vật gây hại lớn cho người và vật cả một
vùng. Từ ñó trở ñi khái niệm "tinh" ñã biến ñổi hẳn, và gây nên sự lộn xộn nếu
không nói là làm sai lệch nội hàm của một hình ảnh dân gian vốn có từ lâu trong
truyện tự sự.
4. Nguồn gốc Trung-quốc, Ấn-ñộ trong truyện cổ tích Việt-nam như thế nào?
Ở ñây không thể làm công việc ñiểm lại tất cả kho truyện; chỉ xin dẫn ra một vài
trường hợp có tính cách tiêu biểu với một ít nhận xét sơ lược nhất.
Có thể có người cho rằng trong ngót một nghìn năm Bắc thuộc và gần một
nghìn năm sau ñấy cùng tồn tại bên cạnh nhau, cùng dùng chung văn tự, cùng
học chung sách vở, hẳn bao nhiêu truyện cổ trong kho tàng tự sự giàu có của
Trung-quốc ñều ñã chuyển hóa - hoặc chí ít cũng nằm trong tiềm năng chuyển
hóa - thành truyện của Việt-nam? Thực tế không giản ñơn như vậy. Người Việt
1
Theo Ríp-tin (B. Ryftine) và Kha-xa-nốp (M. Khassanov), sách ñã dẫn, thì ñại ñể người
Dun-gan cũng quan niệm về "con tinh" như ta tuy có nhiều nét tiểu dị, cụ thể là: con tinh gần
như con người, chỉ có ñiều nó không có linh hồn trọn vẹn của một con người thực sự mà chỉ
có một phần nhỏ linh hồn. Hay là một ñồ dùng rất lâu năm, trong quá trình dùng nó, tinh thần
của con người sẽ truyền sang mỗi ngày một tý, cho ñến khi truyền ñầy ñủ thì vật ñó sẽ thành
tinh.
