1411
của A-ác-nơ (A. Aarne) và Tôm-xông (S. Thompson)
1
, chỉ có khác là hình tượng
nhân vật thay ñổi hẳn: Ngọc Hoàng → ở sơ ñồ là nhà thông thái; con ba ba thắc
mắc vì sống trên một nghìn năm mà chưa hóa kiếp ñược → ở sơ ñồ là con cá bị
các con cá con cắn xé; cây cam → ở sơ ñồ là cây táo. Truyện của chúng ta có
thêm tình tiết nhân vật chính ñi thi ñỗ Trạng là hình thức sinh hoạt ñặc thù của
cổ tích dân tộc mà sơ ñồ dĩ nhiên không có. Còn nói chung, những câu hỏi trong
truyện của ta rất chuẩn so với những câu hỏi của sơ ñồ.
Truyện Con chim khách mầu nhiệm (số 124) cũng là một cốt truyện mang cái
"chung" phổ biến của quốc tế, lấy ñề tài về một con chim kỳ lạ, nhờ ăn ñược thịt
nó (hoặc ăn tim gan, hoặc ăn ñầu, hoặc ăn thịt hai con trống mái, hay ñen
trắng...) nên hai anh em nhân vật chính trở nên có số làm vua trên hai vương
quốc hoặc mỗi sáng nhả ra hai trứng vàng, hoặc nhặt ñược hai quả trứng
vàng...). Người Khơ-me (Khmer) cũng có một truyện tương tự nhưng hình tượng
nghệ thuật và diễn tiến của câu chuyện lại không giống hẳn. Ê-béc-hac-ñơ (W.
Éberkhard) thì cho cốt truyện này không lưu hành ở Trung-quốc
2
mà phổ biến ở
Ấn-ñộ. Trong bản Sách dẫn về mô-típ văn học dân gian
3
, Tôm-xông (S.
Thompson) cũng cho là có nguồn gốc từ Ấn-ñộ. Có thể truyện của ta chịu ảnh
hưởng trực tiếp từ những truyện khá gần gũi của Ấn-ñộ và Ba-tư (Iran) chăng?
Thực ra, truyện Con chim khách mầu nhiệm của chúng ta có phần gần gũi với
truyện A-rớ Y-răng của người Cham-pa hơn là truyện của người Khơ-me
(Khmer). Điều ñó kết hợp với suy luận của Cô-xcanh (E.Cosquin) ñã dẫn ở trên
gợi cho chúng tôi ý nghĩ rằng phần lớn truyện của Ấn-ñộ ñược truyền gián tiếp
vào ta qua con ñường Cham-pa hơn là con ñường Khơ-me.
1
A-ác-nơ (A. Arne) và Tôm-xông (S. Thompson): Sơ ñồ truyện cổ tích trong văn học thế
giới, Hen-xanh-xki, 1928.
2
Tuy nhiên, theo chúng tôi, Trung-quốc cũng có một truyện có thể coi là một dị bản của
truyện Con chim khách mầu nhiệm ñược. Đó là truyện thấy trong Tả truyện 左 傳 và trong
Đông Chu liệt quốc 東 周 列 國. Đại khái là: Một người ở ñất Trần-sương bắt ñược một con
vật lạ, ñịnh ñem dâng vua Tần. Đi ñược nửa ñường bỗng gặp hai ñứa trẻ bảo: - "Con ấy gọi là
con vị, ở dưới ñất nó hay ăn óc người chết". Lúc ấy con vị cũng bảo: - "Hai ñứa kia là trĩ tinh,
một con trống, một con mái, ai bắt ñược con trống làm nên nghiệp vương, bắt ñược con mái
làm nên nghiệp bá". Nghe nói thế, người kia liền bỏ con vị mà ñuổi theo hai ñứa trẻ. Nhưng
chúng ñã hóa làm hai con chim trĩ mà bay ñi mất. Tần Văn Công, sau khi nghe người kia thuật
lại câu chuyện, sai chép việc ấy vào sách. Đến ñời Tần Mục Công, lại có người ở Tần-sương
chăng lưới bắt ñược con trĩ mái, tự nhiên chim hóa ra con gà bằng ñá kỳ lạ, liền ñem dâng
vua. Một viên quan tâu: - "Ấy, tức là ñiềm bắt ñược con mái làm nên nghiệp bá ñó!". Ở ñây
thay vào tình tiết "ăn thịt" là tình tiết "bắt ñược", người bắt ñược cũng có số phận như người
ăn thịt. Chúng tôi cho rằng có thể từ Ấn-ñộ truyền vào, truyện ñã ñược hoán cải mạnh tay hơn,
nhưng vẫn không mất những nét cơ bản: cặp chim lạ, ai bắt ñược con trống có số phận làm
vua, ai bắt ñược con mái có số phận bá chủ (một loại vua ñứng ñầu nhóm vương quốc).
3
Stith Thompson. Motif-index of Folk-literature, 6 quyển (1932-37).
