1425
người ñi sau dễ dàng nhìn sâu hơn vào gốc rễ dân tộc trong tư duy cổ tích Việt-
nam.
1. Trước tiên hãy nói ñến tiểu loại nửa thế sự. Gọi là nửa thế sự nhưng yếu tố
thế sự mới ñóng vai trò chủ yếu. Yếu tố thần kỳ chỉ ñóng vai trò phối thuộc. Đề
tài thế sự phần lớn là các mối quan hệ gia ñình ñược xã hội hóa: vợ chồng (hoặc
rộng hơn nam vũ nữ yêu nhau rồi thành vợ thành chồng), anh em (hay cô cháu,
bác cháu, dì cháu...), bạn bè... Chủ ñề thường giới hạn ở ba phương diện, nhưng
không tách hẳn nhau: l. Tình yêu (mặt trái là ghen tuông, ngờ vực), tình chồng
vợ (mặt trái là không tốt với ñứa con riêng, không tốt với bạn chồng); 2. Đạo
ñức (mặt trái là dối trá, bất nhân, bạc ác); 3. Xã hội: giàu nghèo, ñói kém... Triển
khai các chủ ñề trên thường bao giờ cũng ñẩy mọi quan hệ ñến những xung ñột
không thể hòa giải (trừ một vài truyện khai thác sự chung thủy của tình yêu). Và
kết cục là cái chết thương tâm của nhân vật. Yếu tố thần kỳ xuất hiện ñúng ở
ñiểm kết thúc, theo những ước lệ có sẵn trong tư duy truyền thống: nhân vật chết
nhưng hóa chim, hóa ñá, hóa cá, hóa cây... Nhưng cũng nhiều khi yếu tố thần kỳ
còn can thiệp sâu hơn, vận dụng phối hợp một vài hình thức tín ngưỡng có hoán
chuyển ít nhiều, tạo ra những kết thúc không ñơn giản. Và như thế, ta có hai
dạng sơ ñồ về tiểu loại nửa thế sự.
Dạng sơ ñồ 1:
Sự tích chim hít cô (số 5): cô và cháu sống gắn bó với nhau (cháu ở ñây có lẽ
ñược cải biên từ nhân vật ñứa trẻ mồ côi). Nhưng trời làm mất mùa ñói kém, lại
vào ngày giáp hạt nên cả hai cùng bị cơn ñói ñe dọa. Ruộng lúa bắt ñầu chín, cô
ốm nặng, cháu ñi mót ñược một nắm thóc ñem về xay giã, nấu cháo. Khi cháu ñi
khỏi thì cô húp hết cháo. Cháu về, thất vọng, rủa cô ("Còn chút cháo ñấy, hít nốt
ñi cô! Hít cô!"). Cháu chết, hóa thành chim hít cô.
Chú ý: sơ ñồ truyện này gắn rắt chặt với môi trường sinh hoạt lúa nước: sự
khốn khó truyền kiếp của người làm ruộng trong ngày giáp hạt; và cũng gắn với
môi trường thiên nhiên dân tộc: giống chim hít cô.
• Sự tích chim quốc (số 7): Quắc và Nhân là hai người bạn chí cốt, thương
nhau hết lòng. Sau khi xa nhau, Nhân lấy vợ phú thương trở nên giàu có, còn
Quắc vẫn nghèo khổ. Nhân không quên tình bạn, ñón Quắc về cùng sống.
Nhưng vợ Nhân (con nhà buôn, lại không có những ngày hàn vi) không chấp
nhận. Xung ñột nổ ra ngấm ngầm, ñè nặng lên tâm trạng Quắc. Quắc ñành trốn
ñi, giả cách bỏ áo ở cửa rừng ñể che mắt bạn. Nhưng Nhân vẫn vào rừng tìm
Quắc, luôn miệng gọi "Quắc", cuối cùng chết hóa ra chim quốc.
• Sự tích ñá Bà-rầu (số 33): vợ xinh ñẹp con thuyền chài, và chồng làm nghề
buôn chuyến, rất yêu nhau. Sau những ngày ái ân họ phải chia tay. Chồng theo
thuyền buôn ra ñi. Thuyền gặp bão, nhiều tháng vắng bặt tin tức. Nhưng rồi
