1426
chồng trở về. Sự xa cách ñã len mối nghi kỵ vào lòng chàng trai. Vợ chồng mất
yên ấm. Chàng lại bỏ ra ñi. Sau nhiều năm tháng, chàng mới trở về thì nhà vắng
bóng vợ. Bỏ ñi tìm, ra ñến bến sông, vợ ñã hóa ñá.
Ta ñể ý hai sơ ñồ sau cũng gắn với môi trường thiên nhiên nước Việt, qua
tiếng kêu quen thuộc của con chim quốc, và ñịa hình núi ñá có dáng người; và
còn gắn với một tâm lý rất nặng nề của xã hội Việt cổ mà chúng tôi ñã từng lưu
ý: nghi kỵ lối sống buôn bán. Về sơ ñồ Sự tích ñá Bà-rầu, nếu ta ñổi mô-típ "hóa
ñá" thành một mô-típ muộn hơn: nhảy xuống sông chết hóa thành thần thiêng ở
cửa sông, thì về cơ bản, sơ ñồ vẫn giữ nguyên, nhưng ñã mang một màu sắc
mới: truyện Vợ chàng Trương (số 185).
Dạng sơ ñồ II:
• Sinh con rồi mới sinh cha, sinh cháu giữ nhà rồi mới sinh ông (số 46): Ất và
Giáp chơi thân. Giáp giàu thường cưu mang Ất. Ất vay tiền Giáp, bỏ ñi nơi khác
cùng vợ làm nghề buôn, dần dần giàu có. Giáp tìm ñến ñịnh giúp ñỡ, nhưng vợ
chồng Ất nghi ngờ, tưởng ñến ñòi tiền, bèn bàn nhau giết chết, chôn dưới cây
khế. Cây khế sinh hoa, kết ñộc một quả. Vợ Ất ăn, sinh ñứa con trai câm. Bảy
năm sau, con ñột ngột bảo bố mẹ mời quan ñến nhà. Quan ñến, con kể hết sự
thật. Vợ chồng Ất bị xử trảm.
Chủ ñề "bất nghĩa, phản bạn" diễn biến lúc ñầu vẫn giống như sơ ñồ cho ñến
chỗ Giáp bị giết. Nhưng ñến ñây tác giả lại không vận dụng yếu tố thần kỳ ñơn
giản của sơ ñồ I ñể kết thúc mà lồng vào ñó quan niệm luân hồi, quả báo, với
một tình tiết chuỗi: Cây khế chôn người chết nảy ra quả khế → vợ Ất ăn khế
sinh ra ñứa con câm. Đứa con câm bật nói là cái "nút" của câu chuyện, ñồng
dạng với những mô-típ có trong truyền thống nghệ thuật Việt từ xưa (tình yêu
vụng trộm dưới gốc cây khế (hay cây chanh) sau ñó ñứa con sinh ra bị dân làng
nguyền rủa, nhưng một tay ñứa bé nắm lại; lúc người bố trở về, con xòe tay ra,
một bông hoa khế thơm lừng rửa sạch nỗi oan
1
).
• Bà chúa ong (số 171): Chàng học trò như nghèo vừa làm ruộng nuôi bà vừa
học rất giỏi. Đến kỳ thi chàng vừa phải gánh thuê vừa vào kinh ñi thi. Trời tối bị
lạc vào rừng, gặp một ngôi nhà giữa rừng, nhà có một cô gái mù xinh ñẹp ñã biết
trước mọi chuyện. Chàng ñược tiếp ñãi ân cần nhưng vẫn e sợ. Vì gặp bão,
chàng phải ở lại, nhân ñọc ñược những cuốn kinh Phật có sẵn. Cô gái mù vốn là
con một vị quan bỏ về ở ẩn, làm nghề nuôi ong. Do mù, cô có một linh cảm ñặc
biệt, biết trước mọi chuyện xẩy ra. Cô biết khoa thi ấy bị hoãn. Khi chàng trai
vào thi quả như lời cô. Nhờ có ñọc qua sách Phật chàng trả lời ñược câu hỏi hóc
hiểm của chủ khảo và thi ñậu trong khi người khác ñều hỏng. Vinh quy trở về,
1
Xem lại Khảo dị truyện Duyên nợ tái sinh (số 173).
