1427
qua rừng thì cô gái xinh ñẹp ñã sáng mắt, ñứng giữa một ñàn ong vàng. Họ cưới
nhau và hạnh phúc.
Sơ ñồ câu chuyện không có gì thần kỳ. Lẽ ra ñây là một cốt truyện hoàn toàn
thế sự, khai thác ñúng quan hệ nam nữ truyền thống (nam: học trò nghèo; nữ:
con gái ñẹp con quan thanh bạch; tác hợp sau khi công thành danh toại). Nhưng
yếu tố thần kỳ ñã ñược sử dụng như một khả năng "thần giao cách cảm" của
nhân vật nữ, có tác dụng soi sáng tâm thức nhân vật chính, giúp nhân vật ñi ñúng
con ñường ñến ñích. Yếu tố thần kỳ không ñậm nét nhưng cũng không ñơn giản
như ở sơ ñồ I, nó ñóng vai trò một sợi dây vô hình nối liền mối quan hệ trai tài
gái sắc, và làm cho một câu chuyện không có gì bí ẩn, bỗng trở nên huyền ảo,
thấm quyện hương sắc trữ tình. Và nếu chúng ta thay mô-típ "tiên tri" của nhân
vật nữ bằng một mô-típ kỳ ảo rõ nét hơn (cô gái là ma hoặc có năng lực siêu
nhiên) thì sơ ñồ sẽ lập tức biến sang dạng truyện Sự tích tháp Báo-ân (số 168).
2. Sau tiểu loại nửa thế sự là tiểu loại thần kỳ. Tiểu loại này chỉ có thể ñếm
ñược rất ít. Và ngay giờ ñây, vạch một số sơ ñồ ñặc thù cho tiểu loại cũng là quá
sớm, bởi lẽ những nhân tố huyền bí trong các truyện chưa ñược truy nguyên ñến
nơi ñến chốn ñể hiểu rõ các chặng ñường biến thái của chúng từ nguyên thủy
ñến trung ñại. Ta chỉ có thể nêu một vài nhận xét về những hình thức tồn tại
muộn của chúng ở ba sơ ñồ mà chúng tôi chưa nhìn thấy rõ dấu vết truyện cổ
tích thần kỳ nước ngoài can thiệp: Hà Ô Lôi
1
(số 116), Người thợ ñúc và anh học
nghề (số 122), Cây tre trăm ñốt (số 125).
Cả ba sơ ñồ ñều nhấn mạnh xuất xứ của nhân vật thần kỳ: Đó không phải là
những người trần bình thường mà là con thần sinh ra (Hà Ô Lôi), hoặc có khi
chính là thần (thánh Khổng Lồ trong Nguời thợ ñúc và anh học nghề). Dạng thấp
nhất là người trần nhưng ñược thần (hoặc bụt, tiên) bày cho phép lạ (Cây tre
trăm ñốt). Truyện Cây tre trăm ñốt theo chúng tôi là sự hoán cải mô-típ "ñứa
con mồ côi" trong sơ ñồ quốc tế thành một truyện thần kỳ của Việt-nam. Do ñó,
xét ở một mặt, truyện có kết cấu của Chàng ñốn củi và con tinh (số 121) nhưng
ñơn giản hơn, mặt khác sắc thái dân tộc cũng rõ nét hơn.
Cả ba sơ ñồ ñều sử dụng các ước lệ kỳ ảo ñã có trong truyền thống tín ngưỡng
người Việt quá khứ. Tài phép của chàng nông dân trong Cây tre trăm ñốt là
nhận ñược từ Bụt, một biểu tượng tôn giáo ngoại lai từ lâu ñã bản ñịa hóa. Câu
thần chú "Khắc nhập" "Khắc xuất" không thể không liên quan ñến bùa chú ma
thuật của ñạo phù thủy là một tôn giáo có phần pha trộn nhưng có sức sống
mạnh mẽ trong môi trường cư dân nông nghiệp Việt cổ. Bộ khuôn ñúc người già
trẻ lại chắc có liên quan mật thiết ñến những truyền thuyết huyền bí về nghề ñúc
ñồng cổ xưa ở Việt-nam mà ngày nay rất tiếc ñã thất truyền. Còn việc giao hoan
1
Cũng có thể cái tên Hà Ô Lôi về mặt ngữ âm có liên quan ñến một cái tên nước ngoài nào
ñấy mà chúng ta cần nghiên cứu thêm.
