1428
giữa thần và người là tàn dư của thần thoại, việc giết nhân vật người - thần bằng
cách bỏ vào cối giã vốn còn tàn tích trong phong tục và tín ngưỡng, ngay cả việc
nuốt nước bọt của thần ñể trở nên ñẹp trai, hát hay, tuy khó tìm ñược một mô-típ
hoàn toàn ñồng dạng, nhưng cùng tính chất thì có rất nhiều (nuốt lông trâu thần
hoặc nuốt bọt ñể trở thành khỏe mạnh...). Như thế, truyện thần kỳ bản ñịa Việt-
nam quả ñã tìm thấy nguồn sữa nuôi dưỡng mình trong các hình thức tôn giáo,
tín ngưỡng dân tộc chủ yếu là từ thời trung ñại về sau.
Điểm cuối cùng, tuy gọi là tiểu loại thần kỳ, cả 3 sơ ñồ ñều không thỏa mãn
ñược một yêu cầu cơ bản: vận dụng yếu tố thần kỳ làm ñường dây tiến triển liên
tục của mạch truyện. Yếu tố thần kỳ hoặc chỉ ñược sử dụng ở ñầu và ở cuối (Hà
Ô Lôi), hoặc ñược dùng làm một mặt "ñối chứng" với hiện thực (Người thợ ñúc
và anh học nghề hoặc ñược sử dụng như một nhân tố kết thúc (Cây tre trăm
ñốt)... Và mạch truyện thế sự ở cả ba truyện cứ luôn luôn hiển lộ chứ không bị
thần kỳ che khuất. Hơn nữa, mục ñích khuyên răn ñạo ñức lại ñược gửi gắm rõ
ràng (trừ truyện Hà Ô Lôi).
Không còn nghi ngờ gì nữa, ba nhận xét vừa trình bày ñã cho chúng ta những
cơ sở khá chắc chắn ñể xác nhận lại một lần nữa chiều hướng vận ñộng không
tách rời lý trí và nhân tính của tư duy nghệ thuật cổ tích Việt-nam, ngay cả lúc
ñang phải tìm ñến sự giải thoát bằng một thế giới hư ảo.
3. Về tiểu loại truyện lịch sử: ñây là nhóm truyện giàu có nhất, phải nói là quá
nhiều so với số lượng mà bộ sách này lựa chọn và tập hợp.
Nhưng kể cũng thú vị: tiểu loại cổ tích lịch sử của Việt-nam lại không tách rời
yếu tố thần kỳ. Vì sao? Chỉ có thể giải thích bằng nhu cầu nội tại của tiểu loại.
Cần nhớ là lịch sử ở ñây không phải là lịch sử của ñất nước nói chung mà là lịch
sử của chính quần chúng, ñược quần chúng nhận thức và tái sáng tạo thông qua
các biểu tượng thẩm mỹ - người anh hùng của họ. Một sự tái sáng tạo như vậy
tất yếu phải mang cảm quan kỳ vĩ hóa ñối với anh hùng. Để làm ñược việc này,
nhà văn dân gian ñã sử dụng yếu tố kỳ ảo ở bất kỳ tình tiết nào có thể mở rộng
cảm hứng và kích thích trí tưởng tượng ñối với nhân vật (tài năng siêu việt, hành
trạng phi thường). Nhưng có hai cái mốc trong tiểu sử nhân vật ñược quan tâm
ñặc biệt là mốc ra ñời và mốc kết thúc - yếu tố kỳ ảo gần như tập trung ñậm ñặc
ở ñây (nhất là ở mốc ra ñời). Nếu mọi con người sinh ra trên trần thế ñều do số
mệnh ñịnh ñoạt thì nhân vật anh hùng của dân gian tất phải có một số mệnh khác
người. Vì thế, dân gian sẵn sàng mượn tất cả những ước lệ vốn có ñể giải thích
sự "sinh ra" của anh hùng. Từ thần thoại và huyền tích (mẹ giẫm phải dấu chân
lạ mang thai; mẹ ñược thần nhân giao hợp; mẹ bị khỉ, rái cá cưỡng hiếp), ñến
ñạo tiên (anh hùng do người của Ngọc Hoàng Thượng ñế thác sinh; mẹ chiêm
bao nuốt sao vào bụng...), cho ñến cả tín ngưỡng phong thủy (tình cờ ñược huyệt
