36
phương thức sản xuất châu Á ñể tìm hiểu quy luật vận ñộng của các phong trào
nông dân trong lịch sử dân tộc từ xa xưa cho ñến gần ñây. Các công trình Lịch
sử phong trào nông dân Việt-nam dưới thời trung ñại (tập I và II) và Góp phần
tìm hiểu phong trào nông dân Việt-nam trong lịch sử xã hội phong kiến
1
, theo
cách nhận ñịnh khiêm tốn của chính tác giả, tuy là kết quả nghiền ngẫm trong
nhiều năm và có nhiều khám phá ñặc sắc không giống người khác (1965 - 1978),
song cũng chỉ mới là một cách nêu vấn ñề và một giải ñáp bước ñầu chưa thể gọi
là hoàn chỉnh, những băn khoăn thao thức rất lâu của ông và của cả giới sử học
trên vấn ñề rất quan trọng này.
Nguyễn Đổng Chi vốn là con người chân chất. Ông sống gần gũi với nhân dân
lao ñộng, và yêu họ với những tình cảm ñôn hậu, xuất phát tự ñáy lòng. Còn nhớ
vào khoảng tháng Tư 1945, ít lâu sau ñảo chính Nhật, nạn ñói khủng khiếp bắt
ñầu hùng lên dữ dội ở Nghệ - Tĩnh. Nhìn những người chết ñói nằm xám ngắt
bên ñường, và hàng ñoàn người ñói kéo ñi lũ lượt, lốc thốc, ai mà không ñau
lòng. Nhóm thanh niên Cứu Quốc Can-lộc ñược lệnh tổ chức cứu ñói. Chúng tôi
vừa lo xây dựng những nhà trẻ mồ côi, chuyển các em còn sống sót từ vùng biển
lên vùng trên, vừa lo ñi quyên góp thóc gạo ñể cứu tế. Nguyễn Đổng Chi là một
người kiên trì và hăng hái nhất. Ông ñược phân công cùng tôi ñi khắp các làng
xã trong toàn huyện, tìm ñến các nhà giàu ñể lạc quyên. Chỉ cần mang theo một
cuốn sổ, ñể hễ thuyết phục ñược nhà nào quyên cúng bao nhiêu là ghi vào sổ,
mời họ ký vào, hôm sau sẽ có những anh em khác ñến thu nhận hiện vật. Ngày
này qua ngày khác, từ sáng ñến chiều, hai chúng tôi cứ ñi bộ khắp mọi nẻo
ñường xa tăm tắp từ biển lên núi, ñể ñến với những ngôi nhà tường cao, dậu kín,
và ñàn chó dữ, ñể nói mãi nhưng lời lặp ñi lặp lại mà không thấy nhàm, và ñể
ghi chép cho ñầy cuốn sổ, ñầy bao nhiêu hay bấy nhiêu. Chúng tôi làm việc, ñi
bộ liên miên mà không thấy mệt, cứ thoáng thấy bóng những ñoàn người ñói lê
la khắp nơi là ñã quên cả mệt. Một ngày nọ ñến nhà Bát X. ở vùng Thượng Can.
Nhà này nổi tiếng giàu nhất vùng, nhưng cũng nổi tiếng keo kiệt. Khi nghe
chúng tôi trình bày, bà vợ Bát X. cũng làm bộ ñói khổ, bảo chúng tôi: - "Nhà tôi
cũng ñang phải ăn cháo trừ bữa ñây, lấy gì mà quyên với góp". Cả hai anh em
cùng bị bất ngờ, lặng lẽ ñưa mắt nhìn nhau. Nhưng Nguyễn Đổng Chi ñã lên
tiếng kịp thời: - "Nếu thế thì cũng xin cứ ghi tên vào danh sách và ký vào ñây,
ñể mai kia còn cho con cái ñi lĩnh chẩn" - Nhà Bát X. mà lại ñi lĩnh chẩn(!). Câu
trả lời ñầy vẻ châm biếm, trái hẳn với tính cách của ông thường ngày. Tôi chỉ
biết cười ñể chia sẻ sự khoái trí ngầm với ông vì không ngờ ông lại trả miếng
ñược nhanh như vậy. Còn bà Bát X. thì bị tẽn, im bặt, và cứ ñứng trơ ra không
biết ñối xử thế nào. Quả nhiên người con gái từ trong nhà chạy vội ra, xin nhận
lời quyên góp, và phân trần rằng rằng bà mẹ lỡ lời. Từ ñấy tôi càng biết Nguyễn
1
Cả hai cuốn hiện chưa in, gia ñình giữ bản thảo.