48
của người thời cổ: cõi người, cõi trời (bao gồm cả cõi tiên), cõi ñất (âm phủ và
thủy phủ). Nội dung của chúng, hoặc hoang ñường, huyền diệu hoặc không,
thường thường ñề cập ñến những mối quan hệ giữa con người trong xã hội có
giai cấp nhiều hơn là giữa con người với tự nhiên. Mục ñích là gây hứng thú
thẩm mỹ cho người nghe, người ñọc, ñồng thời cũng ñể giáo dục họ, nhưng
không cốt gây cười, cũng không ngụ ý như các thể loại tự sự dân gian khác.
Truyền thuyết và cổ tích tuy giống nhau trên ñại thể, nhưng thật ra vẫn là hai
khái niệm cần phân biệt.
Danh từ "truyền thuyết" có một hàm nghĩa cũng khá rộng rãi. Nó thường ñược
dùng ñể chỉ những câu chuyện cũ, những sự kiện lịch sử còn ñược quần chúng
truyền lại nhưng không bảo ñảm về mặt chính xác (có thể do truyền miệng mà
sai lạc, ñồng thời cũng có thể do tưởng tượng của dân chúng phụ họa thêu dệt
mà càng sai lạc hơn). Vì thế, trong quan niệm của nhân dân ta trước tới nay, mấy
chữ truyền thuyết có khả năng bao trùm lấy nhiều loại truyện. Cũng do phạm vi
quá rộng rãi của khái niệm ñó mà ñôi lúc người ta còn lẫn lộn nó với cả truyện
cổ tích và truyện thời sự nữa.
Cho nên, nếu chỉ giới hạn việc ñịnh nghĩa truyền thuyết là những truyện trong
ñó lịch sử bị biến tướng bởi óc tưởng tượng và lãng mạn của nhân dân, nói cách
khác những truyện do tưởng tượng cấu thành nhưng có gắn liền với một ý nghĩa
lịch sử như quan niệm của một số nhà nghiên cứu nước ngoài
1
, thì e không thích
hợp với thực tiễn văn học dân tộc. Tình trạng nhập nhằng thường thấy giữa
truyền thuyết và cổ tích như trên ñã nói, ñòi hỏi chúng ta phải có một ñịnh nghĩa
rạch ròi, dứt khoát hơn.
Giả ñịnh rằng truyền thuyết là sự thật ñược hoang ñường hóa còn cổ tích thì
hoàn toàn do tưởng tượng tạo nên, nhưng ai mà không nhận thấy có những
truyền thuyết như Sự tích con muỗi, Sự tích hồ Ba-bể, là hoàn toàn bịa ñặt, v.v...
Ngược lại, cũng không hiếm gì những truyện cổ tích vốn lúc ñầu dựa vào một sự
thật khách quan nào ñó rồi ñược tác giả nâng lên thành một tác phẩm nghệ thuật
hoàn chỉnh. Lại giả ñịnh rằng truyền thuyết có dính dấp ñến lịch sử, còn cổ tích
thì không phải như vậy, nhưng trên thực tế, nào hiếm gì những truyện cổ tích có
quan hệ ít nhiều ñến lịch sử, như các truyện Chàng Lía, Bùi Cầm Hổ chẳng hạn?
Theo chúng tôi, ñiều cần chú ý trước hết là phần nhiều các truyền thuyết ñều
chưa ñược xây dựng thành truyện. Chúng chỉ mới là từng mẩu truyện. Ví dụ
truyền thuyết về Lý Công Uẩn chỉ gồm có hai tình tiết: mẹ vua không chồng mà
chửa, sau cho vua làm con nuôi sư Lý Khánh Văn; lúc ở với sư, vua ñã ñề vào
lưng tượng Phật mấy chữ "ñày ñi viễn châu", ñến nỗi hòa thượng trụ trì chùa này
nằm mộng thấy Phật từ giã mình ñi ñày theo lệnh của thiên tử.
1
Cắt nghĩa theo Bách hhoa từ ñiển La-rút-xơ (Larousse).
